Page 1
1 १
ामीण व ती भ ूगोल
घटक रचना
१.० उि ्ये
१.१ तावना
१.२ मानवी व तीची उ ा ंती
१.३ ामीण व ती
१.० उि ्ये
मानवी वसाहतीची सु वाती या काळापास ून हणज े अ मयुगीन काळापास ून ते
नागरीकरणाची संरचना समजून घेणे.
ामीण वसाहतीची उ ा ंती या प ती समजून घेणे.
ामीण वसाहतीची संरचना समजून घेणे.
भारतातील ामीण वसाहतीच े कार अ यासन े.
भारतातील घरां या रचनेवर भाव पाडणा या घटका ंचा अ यास करणे.
जगातील घरां या रचनेची त ड ओळख करणे.
१.१ तावना
युनायटेड नेश स या १९७६ या हण यान ुसार मानवी व ती हणज े संपूण मानवी
समाज होय यात शहराचा नगरचा िक ंवा एखा ा ख ेडेगावचा समाव ेश अस ू शकतो ,
हणज ेच सामािजक , भौितक स ंघटना मक , धािम क आिण सं कृतीक घटका ंचा समाव ेश
देखील होतो .
व तीभ ूगोलाचा अ यास हा मानवी भ ूगोलातील मह व पूण घटक आह े. मानवीव ती
भूगोलाचा अ यास हा जगातील मानव व पया वरण यांचे नातेबंध दश वतो मानवा या
व या या मानवाची परीभाषीकता दश वतात िक या व ती या िठकाणचा मानव कायम
वा त याचा आह े िकंवा ता प ुर या वा त याचा आह े.एखा ा व तीम य े अनेक घरा ंचा
समाव ेश असतो यातील काहीजण ता प ुर या व तीसाठी असतात ज े ऋ त ूनुसार
थला ंतर करतात . व ती छोटया आकाराची िक ंवा िवखुरीत असत े िकंवा मोठया
आकाराची आिण याबरोबरच जवळीकता असत े. सवा त उ ल ेखनीयबाब हणज े मोठया
माणात वाढती लोकस ं या होय . munotes.in
Page 2
ceeveJeer Yetieesue
2 १.२ मानवी व तीची उ ा ंती- Evolution of human settlement
िवकासा या अगदी स ु वाती या काळात माण ूस हा अ न जमा करणारा होता .
अ नप ुरवठा हा स ुरि त नस याकारणान े तो एका िठकाणाव न द ुस या िठकाणी
थला ंतरीत झाला . याकाळात याच े कायम वा त य न हत े.
पृ वीतलावर माण ूस हा अितशय ब ुि वान ाणी आह े. तो नैसिग क घटना ंचे िनरी ण
करतो आिण या याशी स ंबंिधत व ै ािनक म ुलत व े ही जाणतो . याने िबयांपासून झाड
तयार हो याच िनरी ण क ेल असणार आिण या या अस ल ात आल असणार क
याला वतःला लागणा या अ नप ुरवठ्याची िनिम तीही लागवडी ार े करता य ेऊ शकत े.
लागवडीसाठी िक ंवा शेतीसाठी स ुपीक माती आिण पा याचा कायम प ुरवठा या दोन
मह वा या गरजा आह ेत. या दो ही गरजा नदी या खाल या पा ातच पूण होऊ
शकतात . हणज ेच नदीच पा आिण स ुपीक गाळ याला पा याचा कायमचा प ुरवठा
असतो .
यामुळे शेत जिमनीची राखण कर यासाठी या या बाज ूला घर बा ंधणं अितशय गरज ेचं
होऊन ग ेल आिण िहच कायम या गावा या व तीची स ु वात असली पािहज े. हे इसवी
सन प ुव ५००० ते ६००० वषा पूव आढळत े - याला िनओलीिथक ा ंती अस ं
हणतात . माणूस हा सामािजक ाणी आह े आिण तो आपल े िम आिण नात े वाईक
यां या साथीन े राहण पस ंत करतो . सुपीक आिण स ुलभ िठकाणी िजथ े पा याचा म ुबलक
पूरवठा आह े ते भाग अितशय गजबजल ेले आहेत. पव त राजी आिण जा याय े या यो य
सोय नसल ेले देश दुल ि त आह ेत.
१.३ ामीण व ती -Rural Settlements :
ामीण व ती अशी क याम य े ामीण भागातील लोक या ं या ाथिमक यवसायात
सतत ग ुंतलेले राहतील उदा . दाखल सा ंगावयाच े झा यास श ेती यवसाय तर इतर
ाथिमक यवसायात मास ेमारी, खिन या ं या खाणी इ यादी या यवसायाम ुळेच मानवी
वसाहतीची िनिम ती झाली आह े. ामीण व ती चा आकार , व प यावर आधा रत ामीण
भागात सखोल श ेती केली जात े. बह तेक ामीण व ती िह थायी व पाची असत े. तर
ामीण वसाहत ाम ु यान े कमी लोकस ं या आिण कमी लोकस ं ये या घनत ेला मदत
करणारी असत े.
गाव या व तीच े थान आिण प रि थती -
ामीण व तीच े थान आिण िवकास हा या व ती या बाज ू आिण प रि थतीव र
अवल ंबून असतो . ामीण व तीच े य थान ह े मनु याकड ून ठरिवल े जाते. ते ठरवत
असताना या व ती थाना या सभोवताली असणारी िनसगा ची उपल धता व यात ून
िमळणारी संसाधन े िह मह वाची ठरतात .
munotes.in
Page 3
ामीण व ती भ ूगोल
3 थानाच े घटक – थान घटक हा म ुळात ाकृितक ्या िनदिश त झाल ेला आह े. यात
जिमनीचा कार व याला अन ुस न असणार े घटक हणज ेच सभो वतालच े हवामान ,
पाणीप ुरवठा, िनवारा , मातीची ध ुप, िकंवा घर बनिव यासाठी लागणार े सािह य , इंधन,
एखाद े नैसिग क बंदर आिण ज ंगली ाणीजी वन इ यादी .
सभोवतालच े घटक – व तीची वाढ ही सभोवताल या प रि थतीवर व उपल ध
असणा या साधन स ंपदेवर तस ेच सभोवताली असणा या ं सेवा स ुिवधावर अवल ंबून
असत े. जागा हणज े एखा ा व त ूच िकंवा घटन ेचं नेमक िठकाण , मैदान िक ंवा गावचा
देश िकंवा या वर घराचे बांधकाम केलेलं आ ह े. जागेचा स ंबंध हा सरळ सरळ
ाकृितक हवामान आिण थािनक पातळीवर स ंबंध थािपत कर यापय त असतो .
गाव या व ती या िठकाणा ंनी मानव जाती या काही मुलभूत गरजा प ूण करायलाच
ह यात . पाणी, अ न, नैसिग क आप पास ून संर ण आिण परक य आ मण .
यामुळे या जागा िनवड यासाठी कारणीभ ूत गो ी गावकरी बघत अ सतात या हणज े
जागा पा याजवळ , उपल ध जाग ेजवळ आिण इ ंधना या आिण व ैराणा या उगमा या
जवळ अस ेल.यावेळी जागा ही छोटया िच ंतेपासून सुटका ही मह वाची भ ूिमका बजावत
असत े. टेकडी या मा यावरील जागा िक ंवा नदी म धील ब ेट हे खूप संर णा या ीन े
िनवड या जातात . पाणथळ जागा या सव साधारणपण े टाळ या जातात . पुरापास ून
संर ण द ेत अस यान े डाईकला ख ूप वेळा पस ंती दश वली जात े.
आता आपण काही कारणीभ ूत गो ी िव त ृत पण े पाहणार आहोत .
१) पा याचा प ुरवठा- पाणी ही माणसाची स वा त गरज ेची गो आह े, पा याचा साठा
नसले या श ेजारी व ती आह े अशी उदाहरण े खूप तुरळक आह ेत. ाचीन व या या
संर णा या कारणाम ुळे पा यापास ून थोडया अ ंतरावर वसल े या असाय या , खूप वेळा
िविहरी िक ंवा कृि मपण े जिमनीत तयार क ेलेले डबके असायच े. आजकाल काही व या
या वाळव ंटा या म यभागी वसल े या आह ेत. जो पय त या ंना तेल िकंवा इतर मौ यवान
खिनजा ंच वरदान िमळाल ेलं आहे तो पय त पाणी ह े पाईपा ार े व ती पय त आणल जात .
काही वेळेला पा याची गरज माणसाना ितक ूल िठकाणी व ती कर यास भाग पाडत े,
जस दलदलीन े वेढलेल िकंवा नदी या तीरावरच ब ेट. कोरडया द ेशात झर े आिण न ा
व या ंना जगवतात आिण या ओलसर व या हण ून ओळख या जातात . या
कार या व या ंच चा ंगल उदाहरण हणज े एखा ा त ुटले या िठकाणी अन ेक झर े
वाहताना िदसतात आिण अन ुषंिगक व या ंना झ या या काठावर या व या हणतात .
२) िजराईत जमीन - शेतकरी ह े राह यासाठी कधीच अशी जागा िनवडणार नाहीत िजथ े
जिमनी , ा या ं या पार ंपा रक िपका ंसाठी अन ु प नसतील याम ुळेच युरोपातील
गावा या िनमा यांनी पाणथळ जागा टाळ या आिण वर खाली असणा या ड गराळ
देशात वसव या . दुस या बाज ूला, म गोलाईड लोका ंनी जे हा दि ण प ूव आिशयात ून munotes.in
Page 4
ceeveJeer Yetieesue
4 वेश केला आिण वस यासाठी न ा ं या िकना यालगत स ु वात क ेली. िकना या
लगतची सपाट जमीन ही भाता या श ेतीसाठी यो य होती . िपकांना फ यो य जागाच
नाहीतर , यांची अवजार आिण प तीलाही चालायला हवी. उदाहरणाथ , युरोपातील
सु वाती या श ेतक या ंनी आपली घर दरीत या जड िचकणमाती प े ा िजथ े माती ही
हलक व जा त स ुपीक आह े अशा पठारावर बा ंधली नाही तर ती ना ंगराने नांगरली ग ेली
नसती . जु या गाव या वसाहती या प ूण तः वय ंपूण हो या ह े ल ात ठ ेवण मह वाच
आहे.आिण याम ुळेच जागा शोधताना त े अशी जागा शोधायच े िजथ े यांना वेगवेग या
जिमनीत गायरान , िजराईत जमीन आिण झाडीचा द ेश अस ेल.
३) कोरडी जमीन – गाव उभार यासाठी िनवडल े या िठकाणी जर पाणी आिण जमी न
उपल ध अस ेल तर ती जागा साधारणतः कोरडी असत े आिण सतत प ुराचा धो का
नसलेली असत े. िजथे व ती नदी या जवळ उभी रािहल ेली आह े िकंवा िजथ े
िकना यालगत लोका ंनी उंच जागा िक ंवा कोरडी जिमन शोधल ेली आह े. याला कोरडया
जागेवर या वसाहती हटल जात . हे कदािचत नागमोडी वळणा या बाह ेर, नदी या
मा यावर िक ंवा या याही वर अस ेल. उदाहरणाथ लेिवस या बरोबरीन े खाल या
िमिसिसपी या इथ े वसाहतीची एक स ंध रांग आह े. दरी या बाज ूला प ुरा या सपाट
भूभागा यावर , मारशेस या ब ेटावर आिण तलाव आिण मानव िनिम त टेकड्याही
नेदरलँडची उदाहरण े आहेत.
४) िनवारा न ैसिग क घटका ंपासून संर ण द े यास जागा यो य आह े का हे िवचारात घ ेऊन
जागेची िनवड क ेली जात े. िहमालयातील माणस े िहने हमी दि ण ेकडे उजेडा या द ेशेने
असणारी उतारावरची जागा िनवडतात . गावकरी उ ंचीव न वाहणार े वारे ही टाळ याचा
य न करतात , िजथे मोक या भ ू देशावर वार े हे अितशय व ेगाने वाहत असतात ,
कडा याची थ ंडी असले या सुकलेला आिण या िठकाणी ध ु याचा ाद ुभा व आह े या
जागा ही गावकरी टाळ याचा य न करतात . वसाहती या न ैसिग क वा याला अडथला
असल े या आकारान े मोठया झाडा ं या माग े बांधले या असतात . समु िकना यालगतची
गावे िह न ेहमीच उपसागर िक ंवा खिज यात पाहायला िमळतात . जागा ठरव याचा
आणखी एक मह वाचा घटक हणज े आरो य , रोगाचा ाद ुभा व होणा या िठकाणी
राह याच ं टाळतात . उदाहरणाथ इटलीम य े जोपय त िहवताप िनय ं णात आणला ग ेला
न हता तो पय त जिमनीलगत असल ेला प रसर वसल ेला न हता .
५) उपल ध असणार े इमारत सािह य – सभोवताल या प रि थतीत उपल ध असणार े
इमारत सािह य हा घटक व ती या िवकासासाठी आव यक घटक आह े. तसेच
सभोवतालची असणारी ाक ृितक रचना हा घटक पण व ती िवकासासाठी मह वप ूण
ठरतो.
पि म िहमालायचा िवचार करता या िठकाणी मोठया माणात भू खलन होते या
िठकाणी घरासाठी लाक ूड बा ंबूसार या घटका ंचा जा त वापर होतो .तर ओ रसा munotes.in
Page 5
ामीण व ती भ ूगोल
5 सार या द ेशात वाल ुकामय खडकाचा वापर होतो आिण गंगा नदी या खो यात मातीच े
िकंवा िचकण मातीच े दगड व तीसाठी वापरल ेले पहावयास िमळतात .
६) संर ण – जे हा राजक य अि थरता आिण श ेजार या गटा ंबरोबर श ु व अस ेल
ते हा स ंरि त जागा हा मोठा फायदा असतो , यावेळेस अिधकािधक गाव े वसवली
जातात . याच कारणान े अ नेक गाव े िह स ंरि त ट ेकड्यांवर, बेटांवर िक ंवा भूिशरावर
बांधली जातात . उदाहरणाथ नायज े रयात , सश ‘इंसेलबग ’ हा चा ंग या सक शीत
थानावर तया र झाला आह े आिण तो न ेहमी वसाहतीची जागा हण ून वापरला जातो .
अनेक गाव िह ट ेकड्यांवर न बा ंधली जाता या ं या पाय याशी बा ंधली जातात , हणज े
संकटा या व ेळी माणस या ंची तटब ंदी मजब ूत क शकतील . अनेक िठकाणी गाव िह
बौ मठ , जु या इमारती या जवळपास बा ंधलेली असता त जेणे क न समा यात
अशांतता असताना स ंर ण िमळ ेल.
ामीण व तीची िविवध थान े –
१) नदी या काठावरील व ती ,पाणी िह माणसाची सवा त मह वाची गरज आह े आिण
यामुळेच सवा िधक व ती या बारमाही वाहणा या नदी या काठावर आह ेत.
२) शु क थान व ती या सामा यतः नदीमुळे पूर येणा या भागात आढळतात .या
व तीवर या भागात आढळतात िजथ े श यतो प ुराची भीती कमी असत े.
३) आ थान व ती – या भागात पा याची कमतरता असत े, व ती साधारणतः
नदी या उगमापाशी असत े आिण याला आ थान व ती हणतात .
४) संगमावरील व ती – या व या दोन न ा ं या स ंगमावर वसल े या असतात .
५) फोड थान व ती - या िठकाणी एकटा माण ूस नदीपार क न जाऊ शक ेल या
िठकाणी फोड व ती वसल े या असतात . ( हणज े होडीचा वापर क े यािशवाय ) यावेळी
पा याची पातळी कमी असत े याचव ेळी हे श य असत . या िठकाणी दोन र त े एक
येतात, या फोड थाना जवळ या व या असतात .
६) फेरी थान व ती – जर नदी या पा याची पातळी जा त अस ेल, तर टी फ होडीचा
उपयोग क नच पार करता य ेते. होडी ही फ ेरी हण ूनही ओळखली जात े. यामुळेच
काही जागा या फ ेरी थान हण ूनच ओळख या जातात .
७) पुलाजवळील नदी – साधारणतः जिमनीवरच े र ते पुलाजवळ एक य ेतात आिण
हणूनच व या या प ुलाजवळ वाढतात .
८) पाय या ं या उतारावरील व ती – िकना या लगत या व या या सम ु सपाटीपास ून
उंचीवर वसल े या असतात , हणज े पाय या ं या उतारावरील व या या प ुराचा धोका
टाळ यासाठी असतात .
९) सागरीिकना या लगतची व ती – या सम ु िकना यालगत वसल े या असता त.या
संपक के व या असतात . हणज े – मासेमारी आिण श ेती या मधील स ंपक . munotes.in
Page 6
ceeveJeer Yetieesue
6 १०) िखंडीतील व ती – िखंड िह ड गराळ भागातील जागा असत े िजथ े समु सपाटी
पासुंनची उ ंची कमी अस ते आिण हण ून ड गर रा ंगा पार कर यासाठी ह े अितशय यो य
िठकाण आह े.
जिमनीवरच े र ते िखंडीजवळ एक य ेतात आिण हण ून व या या िख ंडी जवळ तयार
होतात . उदाहरणाथ - खोपोली
११) टेकडी या मा यावरील व ती – पय टना या जागा िक ंवा िक ल े हे उंच िठकाणी
असतात , आिण हण ून या िठकाणी व या तयार होतात .
१२) सपाट (मोक या ) जागेवर या व या – ड गराळ भागात सपाट जमीनव या
वसव यासाठी अितशय द ुिम ळ असत े हण ून व या या सपाट जाग ेवर वसवल े या
असतात .
१३) स डे या आकाराची व ती – कड्यांमुळे वाहत ुक साठी अडथला िनमा ण होतो
आिण हण ून वाहत ुक चा र ता स ड े या िठकाणी वळण घ ेतो. हणून िख ंडी माण े
व तीस ड े या टोकाला तयार होत े.
१४) दरीतील व ती – व ती वसिव यासाठी दरीतील जागा ही अितशय अन ुकूल जागा
आहे .अशा कार या व या या नदी जवळ दरीम य े आढळ ून येतात.
कंधावरील व ती –
कंधावरील व ती ड गररा ंगां या दो ही बाज ूचे अितशय स ुंदर दश न घडिवत े आिण
हणून अशा कारची िठकाण ही आदश पय टन थळ हण ून तयार होतात .
गाव या व तीची स ंरचना -
गाव याव तीची स ंरचना दोन कार े हाताळली जाऊ शकत े.पिहल ं व ती या
आकारमा नाचा अ यास क न आिण द ुसर व ती या आकारा या हाताळणीमध ून
गाव या व तीत एका घरापास ून ते शंभर घरां या घोळ या पय त िविवधता असत े, तरी
पण ती साधारणतः तीन म ु य आकारमाना या ेणीत असतात .
अ) िवलग व ती – साधारणतः यात एक इमारत िक ंवा इमारतीचा सम ूह असतो , िवलग
व ती –
साधारण यात एक इमारत िक ंवा इमारतीचा सम ूह असतो एका क ुटुंबाचं िनवास आिण
एखा ा व ेळेस अन ेक शेतमजूर िवलगव ती साधारणतः द ुस या व तीपास ून काही
अंतरावर श ेता या िठकाणी बा ंधलेली असत े, कारण एक तर श ेतक याना या या वतः
या जिमनीवर रहायला आवडत . लांब या गावाव न वास कर याप े ा िक ंवा शेत हे
नेहमी या व तीपास ून लांब अस यास पश ुपालना या अथ कारणात ही त े खूप िन याच
आहे, जे हापास ून य ेक शेतक या या जाग ेवर काम कारण मोठया माणात आव यक
आहे. न या जगातही त े िन याच झाल आह े.
munotes.in
Page 7
ामीण व ती भ ूगोल
7 िजथे शेतक या ंना राह या या कारणा तव जागा उपल ध होती आिण ज ु या
ि थरावल े या व या ितथ े य न ह याच . जे हा पास ून अशा कार या व या खूप
िकलोमीटर ला ंब हो या , या वय ंपूण असायला ह यात . जरी िवलग व या या जगभर
पहायला िमळत अस या तरी कॉटल ंड या ह तकले पासून ते कॅनडा या ग हा या
शेतापय त तरी , कॉटल ंड या हायल ँड या ह तकल े पास ून ते कॅनडा या ग हा या
शेतापय त या अन ेकदा सामािजक अिधमा यत े पे ा आिथ क गरज ेचा प रणाम असतात .
ब) ाम (लहानख ेडे )- ाम आिण गाव या ं यातील अ ंतर पारदश क नाही . िविश
कार े, गरम ह े लहान असत े, ाम (लहान ख ेडे) – ाम आिण गा ंव यां यातील अ ंतर
पारदश क नाही . िविश कार े ाम ह े लहान असत े आिण इमारत ची रचना ही ख ूप
िवखुरलेली असत े. ाम – मु य व े क न िविश प रि थतीत ला ंब या िठकाणी
लोकस ं या ख ूप कमी असत े अशा िठकाणी वसल ेलं असत जी काही श ेत आिण घरा ंचा
िमळून बनतात .
या िठकाणी कदािचत चच , दुकान, डाकघर िक ंवा शाळा अस ू िकंवा नस ू शकत े. ाम ह े
पु हा पश ुपालन करणा या जमातीत िजथ े वे स या ड गराळ भागा या आिण ेट ि टन
मधील कॉटल ंड िक ंवा िहमालयातील पश ुपालन करणा या जमातीत आढळतात .
महारा ातील वाड ्या या ाम या उ म उदाहरण आह ेत.
munotes.in
Page 8
ceeveJeer Yetieesue
8
क) गाव: बह तेक देशातील गाव े एका िविश ठ ेवणीची असतात .गावातील श ेतकरी आिण
घरे ही बह त ेक क न सामािजक व पाची असतात जस े देउळे, म चीद , शाळा, पो ट
ऑिफस काही मोज क आिण सभ ेची जागा गावाच े सभाग ृह. जा सव बाबी गावात
असतील अस े नाही. या सव बाबी गावा या आकारान ुसार ठरतात . लहानशा ख ेडयात या
गो ी पाह याजो या असतात . गावाच े आकारमान ज े काही लोका ंपासून हजार लोका ंपय त
मया दीचे असत े. यवसाियक ्या पाहता श ेती हा सव साधारण यवसाय असतो . काही
गावाचा यवसाय मास ेमारी असतो . तर काही खिनज े आिण काही वन स ंपदेवर आधा रत
असतात .
गावाचा आकार हा खालील गो ी िनि त करतात .
१) गावाची एक ंदरीत लोकस ं या
२) लोकस ं येस राह याजोगी जागा
३) व ती था नाची जागा
४) इतर घटक जस े ाकृितक जिमनीची ब ंधने रचनेनुसार सव साधारणता काही गावाचा
आकार हा मोठा असतो .
ड) पुंजकेदार व ती आिण िवख ुरीत व ती : पुंजकेदार व ती ही व ेगवेग या आकाराची
असत े. जसे अिनयिमत प ुंज यासारखी र ेषीय आकाराची , चौरसाक ृती, ि कोणाक ृती,
गोलाकार माण े पुंज यासारखी असत े. ही व ती िवख ुरीत व ती प े ा सव साधारण
आहे. संर ण आिण एकाक पणा जाणवणार े याची मानव काळजी घ ेत असतो .
munotes.in
Page 9
ामीण व ती भ ूगोल
9 पुंजकेदार ामीण व ती : पुंजकेदार व तीच े िविवध घटका ंमुळे िविवध आकार
असतात . ऐितहािसक सामािजक घटका ंची उ ा ंती शेती या पार ंपा रक प ती ह े यास
जबाबदार आह ेत.
१) जागेवरील ब ंधने : जागा हा मह वप ूण घटक गावाचा आकार ठरवीत असतो . उदा.
जर गावाच े थानदरीम य े असेल तर काहीसा उताराचा भाग अस ेल आिण ती र ेषे या
आकाराची अस ेल तर ती व ती दरी न ुसार पसरल ेली असत े. याची काही सव साधारण
उदाहरण े हणज े ा स म य े आिण वीस अलाप आिण रहनीजोज . नदी या
बंधा यावरील जलव ती िक ंवा िकना यावरती व ती ही पण र ेषीय आकाराची असत े जसे
कोकणातील िकनारवत गाव े होत िक ंवा गुजरात रा यातील दि ण ेकडील वसाहती होत .
ड गर मा यावरील िक ंवा बेटावरी ल असणारी गाव े गोलाकार िक ंवा आयताकार असतात .
२) शेती संघटन आिण जिमन िमळकत प ती : शेती कर याची िवभागातील रोजगार
प ती व जिमन िमळकत प ती या वसाहती प तीवर पारण ं करतात . बह तेक पुंजकेदार
व या ा ख ेडे गावातील म यवत भागात आढळतात . जा त क न या िठ काणी श ेती
ही साम ुिहक प तीन े केली जात े िकंवा शेतक यान े िवख ुरीत जिमन घ ेतली अस ेल तर
अशा कोण याही कारचा आकार पहावयास िमळत नाही . काही व ेळा व तीचा आकार
चौरसाक ृती िकंवा आवळ व पाचा असतो . तर काही व ेळा तो ाक ृितक अस ू शकतो
अनेकदा तो र ेषाकार असतो . याचे कारण अस े क य ेक शेतक याची बागायती जमीन
या या घरापास ून लांब गेलेली असत े.
आिथ क लागवडी या बाबतीत व ती ही लागवडीन ुसार बा ंधली जात े.ती चौरसाक ृती
आिण आवळ व पाची असत े. येक शेतक याच े वतःच े शेत जिमनीचा त ुकडा आिण
यात याच े घर ज े गावापास ून दूर असत े. दरीतील वसाहतीतील हा भाग आवळ असतो .
या िठकाणी जमीन ही िवभ असत े या िठकाणी पव त हे कुरण य ु असतात असा
भाग सव साधारणतः व तीसाठी िवख ुरीत असतो .
३) िवकासाची िदना ंक : बह तेक िठकाणी असणारी गाव े ही प ुंज या या व पाची
असतात आिण या ंचा असणा रा आकार हा अिनयिमत असतो . उदा. मोठी चौरसाक ृती
व ती िक ंवा तारा या आकाराची व ती लहान र ेषीयतेमुळे िवख ुरीत असत े. जो भाग
जे हा उ वतो ज े हा मोठी व ती या िनिम ती नंतर लहान व पाची व ती िनमा ण होत े.
ही व तीम ुळ गावातील लोकस ं या वाढीम ुळे िनमा ण होत े. ही व तीम ुळ गावातील
लोकस ं या वाढीम ुळे िनमा ण झाल ेली असत े िकंवा थला ंतरामुळे झाल ेली असत े िकंवा
मोठया व तीची असणारी सीमा मया िदत व पाची असत े. स या गती असणा या
तं ानाम ुळे पडीक असणारी जमीन लागवडीखाली आणली जात आह े.ही असणारी
जनजाग ृती आता सव साधारण आह े. नवीन ख ेडी अि त वात असल े या
र या ं याकड ेला रेषीय आकारान े िनमा ण होत आह ेत.
४) वेळेनुसार बदल : स यि थतीत असणारा गावा ंचा आकार हा या ं यामुळे
आकारापास ून वेगळा झाल ेला आह े.याची व ेगवेगळी करण े आ ह ेत, शेती प तीतील
तं ानात झाल ेला बदल हा काही लोका ंना या या श ेत जिमनीवर आव यक वाटतो munotes.in
Page 10
ceeveJeer Yetieesue
10 हणून काही ख ेडेगाव ही नामश ेष हो या या मागा वर आह ेत. काही इ ंि लश गाव े १४ या
शतकात या प तीन े नामश ेष झाली आह ेत. तर द ुस या बाज ूला काही गाव े
लोकस ं ये या आिण जिमनी या ीन े वाढत आह ेत. या अित र लो कसं येमुळे
खेडयांचा मूळ आकार बदलतो आह े. जे गोलाकार आिण म ुळात आवळ असणारा भाग
सव ब ा जूने र या या बाज ूने ताराक ृती व पात िक ंवा अिनयिमत व पात वाढतो
आहे.
खेडेगावांचा हा बदलणारा आकार ख ेडयां या प ुनर िनिम तीमुळे िकंवा नैसिग क आप ीम ुळे
बदलतो आह े. उदा. भूकंप, अ नी िक ंवा पूर .
ड) िवखुरीत ामीण वसाहती :
ामीण वसाहती या बह त ेक क न आव यक भागात आढळत े िकंवा आकारान ुसार
शेतकरी या या जिमनीवर गावापास ून दूर राहतो . खडबडीत भागात फार कमी माणात
लोकस ं या राहत े आिण या िठकाणच े लागवडीखालील े पण कमी राहत े हणून ही
व ती िवख ुरीत असत े. बह तेक व या या म ुळात ड गरावरील श ेतीमुळे िवखुरीत व या
या ा या ं या जमातीशी िनगडीत असतात .
काही िवख ुरीत व या या चा ंग या हवामाना या ीम ंती अशा आह ेत. याला कारण
सामािजक आिण ऐितहािसक घटक होय . उ र अम े रकेतील वसाहत च े उदाहरण घ ेता
पुंजकेदार व या या स ं कृतीमुळे सामािजक बदलाम ुळे िवखुरीत झाल े या आढळतात .
१७ या शतकातील वसाहती य ुरोिपयन गावातील वसाहती बदल याचा प रणाम
अटला ंिटक िकना यावरील वसाहती बदल यात आला आह े. युरोपातील बह त ेक जमीन
ड गर आिण ज ंगल य ु आह े. रेड इंिडयन या जमाती िव लढ यासाठी आिण धािम क
एकता ठ ेव यासाठी या ंना एक राहण े गरजेच आह े. पि मेला होणार े थला ंतर हे जा त
िकंमती दायक आह े. याचे कारण त ेथील असणा या न ा स ट लॉर े स, मीसीसीपी ,
ओिहओ हा भाग जहाज े वाह न जाणा या काल या या जिमनीचा आह े. १९ य
अशा कात लोका ंनी रका या भागावर व ती कर यास स ु वात क ेली या जिमनीवर
जंगल न हत े रेड इंिडयन लोका ंचे ह ल े थांबले होते आिण या िठकाणीची जमीन आिण
वातावरण मन ु यास मानव ू लागल े होते. िवखुरीत व ती फ अ ंतग त भागात होती . munotes.in
Page 11
ामीण व ती भ ूगोल
11 िवखुरीत व ती ही अम े रका, ऑ ेिलया, युझीलंड म य े मया िदत व पाची न हती तर
कमी माणत आिशया आिण आि का ख ंडात होती तर य ुरोपख ंडात सव साधारण होती .
युरोपख ंडात िनमा ण झाल ेली िवख ुरीत व तीची य ुरोपातील व ती या िवकासान ंतर
झालेली आह े. या व ती या िवकासाची दो न कारण े आह ेत. यातील पिहल े कारण
हणज े आवाराचा (Enclosure Low) कायदा ज े वतः या जाग ेसाठी लावला जातो
िकंवा जो ज ु या साम ुदाियक जिमनीसाठी वापरला जातो . या कारणा ंमुळे ामीण
वसाहतीवर दोन कारचा प रणाम झाला आह े. बह तेक लोका ंनी व ती सोडली व द ुसरे
हणज े शेतक या ंनीिवख ुरीत जिमनीप े ा एकि त जिमनीचा वापर क ेला. तो वतः या
जिमनीवर राहण े प संत क न . हणून मुळगाव ह े सभोवताली असणा या श ेतक या ंनी
वेढले गेले. दुसरे िवखुर याच े कारण हणज े अित र लोकस ं या म ुळगाव सोड ून दुस या
जिमनी या शोधात जाव ू लागली . याचा प रणाम िवख ुरीत व ती िनमा ण झाली .
आि क ेतील काही भागात जा त क न दि ण आिण प ूव खंड द ेशातील व या या
िठकाणी य ुरोपी या ंनी मोठी श ेती आिण क ुरणे ही िवख ुरीत व पाची तयार क ेली.तरी पण
पारंपा रक प तीची ामीण व ती अज ूनही गावात पहावयास िमळत े. ितथे जी पर ंपरागत
प ती छोटया जमीन धारका ं या हो या या य ुरोिपयन लोका ंनी मोडीत काढ या .
भारतीय ामीण घरा ंचे कार
घर ही मानवाची म ुलभूत गरज आह े. घर ही साव ि क िठकाणी आढळत े. जे मानवान े
िनमा ण केलेले असत े. घर ह े िनवारा या चौकटीत बसताना हवामान आिण ाक ृितक
रचना या ंचा िवचार क ेला जातो .
मानवाला िनवा याची गरज िविवध कारणा ंने भासत े.
१. वःताचा हवामान , तापमान , पाउस िहम वषा पासून बचाव कर यासाठी
२. ाकृितक व भावना मक स ंर णा या ीन े मह वाच े आ ह े ाकृितक ्या घर
मानवाच े व य ा या ं या आ मणा पास ून संर ण करत े तसेच श ूपासून संर ण
कर यासाठी याचा वापर होतो . भावना मक या िवचार करता पया वरणा मक
आिण इतर सभोवताल या जगापास ून होतो .
३. वतः ची मालम ा वाचिव यासाठी घर े मह वाची आह ेत. यात अ नधान , ाणी
िकंवा स ुखसोयी या व त ु घरा या म ुलभूत रचन ेत दोन खो या ंचे घर असत े.
यातील एक खोली अ न धा यसाठा िवणीची िक ंवा ा या ंची असत े.
घरा या कारावर प रणाम करणार े खालील घटक
अ) पया वरण
ब) सामािजक आिण आिथ क ि थतीत वा त य करणार े
क) समाजातील ता ंि क िवकासाचा थर
munotes.in
Page 12
ceeveJeer Yetieesue
12 घरांची िविवध कारची व प े खालील घटका ंवर प रणाम करतात .
१) जागा
२) रचाना
३) आराखडा
४) बांधकाम सािह य
अशा कारची घर े हे मानव आिण पया वरण याच े नाते सांगत असत े आिण याचा
जैिवकत ेवर प रणाम होत े. ामीण जीवनात ह े मुलभूत घटक जा त ल ात य ेतात.
सामािजक , हवामा न या आिण भौगोिलक प रि थती एकि त प रणाम बा ंधकामावर
होतो .
ामीण घरावरती िविवध घटका ंचा वेगवेगळा प रणाम खालील म ुद् ा या ार े दाखिवला
आहे.
अ) पया वरणीय घटक : जैिवकत ेची असणारी भ ूिमका िविवध कार या घरा ंवर
मह वाचा प रणाम करतात . हवामान घटका ंचा यांचा िवचार यात क ेला जातो . जगातील
पव तीय भागात उपल ध असणारी सौरऊजा मह वाची आह े. भरपूर सूय काश न ैसिग क
या जम ेचा आह े. हणून उ र गोलाधा त बह त ेक घर े ही दि ण उतारावर आह ेत.
कमी उ ंची या िहमालय पव तावर घर े ही पर य ुटयां या साहा या ने बांधली जातात . ती
बाजू चांग या िनच याची आिण कोरडी असत े आिण ती जागा दरड कोसळ यापास ून
सुरि त आिण खाली कोसळणार े बफ या साठी . जंगलाचा असणारा िनवारा आिण जा त
माणात असणा या वन पती मदती या ठरतात . सूय काशाबरोबर द ुसरा मह वाचा
घरासाठी अस यासा ठी मह वाचा घटक हणज े मानवासाठी आिण ा या ंसाठीचा
पा याचा म ुबलक प ुरवठा होय . सा या घरापास ून ते कॉ ल े स पय तची घर े
पा या यासाठ ्या जवळ असतात . अंदाजे लागवडी खालील जमीन ही यासाठी ग ृहीत
धरली जात े. उदा. पव तीय द ेशात जमीन उदाहरण े दाखल घ ेतली जात े व यासाठी
कोणतीही अडचण य ेणार नाही त े पिहल े जाते. पु हा घर िनिम तीसाठी जवळच ख ेटून
सुरि त जागा िनवडली जात े. आणखी घर े िनमा ण करताना काही जागा मोकळी सोडली
जाते जेणे क न लोकस ं या वाढली तर घर े वाढवता आली पािहज ेत. munotes.in
Page 13
ामीण व ती भ ूगोल
13
घरांची रचना ही ाम ु यान े नैसिग क आ िण पा याचा उता यावर असली पािहज े.
पावसापास ून संर ण ह े मह वाच े आ हे. तसेच सूय काशापास ून वर ण ही मह वाच े
आहे. जेबुरनहार या ं या हवामान िवषयक “express itself through the roof”’
हे हणण े स य आह े व ते भारतातील ख ेडयातील घरा ंना लाग ू पडत े. भारतात िजथ े दाट
पाऊस पडतो उदा . कोकणात फ उतर या छपराची घर े पावसासाठी िवचार घ ेतली
जातात याच माण े पावसापास ून संर णासाठी घरा या प ुढील अ ंगण पण मह वाच े
मानल े जाते.
दुस या बाज ूला सपाट छपराची घर े ही प ंजाब भागात आढळतात . जा त तापमाना या
भागात तापमान कमीत कमी राहणे गरजेचे असत े. घरात िशरताना कमी जाडीची आिण
चीरीची िखडक स ूया या उ णत े पासून वर ण कर यास आिण घरात गारवा ठ ेवते.
अशा कारची घर े म यप ूव भागात आढळतात . उ ण द ेशात घराची असणारी ओसरी हा
भाग पण सव साधारण असतो . तसेच ते दि ण अम े रकेत ही पहावया स िमळतो .
दुस या बाज ूस दलदली या देशात आिण भरती या द ेशात घर े ही घोड े काठी बा ंधली
जातात ,क जी भरती अस याम ुळे वाह न जाव ू नयेत अशी सव साधारण प रि थती
आसाम रा यात पहावयास िमळत े, घोडे काठ हा भाग व य ा यापास ून संर ण द ेणारा
भाग आह े. munotes.in
Page 14
ceeveJeer Yetieesue
14
घरांची रचना ही आिथ क आिण सामािजक घटकान ुसार काही ाक ृितक घटकान ुसार
केली जात े. काही व ेळा पया वरणाचा अ य र या घरावर प रणाम होत असतो . बंगाल
देशात घर ही िचखलाची आिण म य िठकाणी अ ंगणाची बनिवली जातात आिण
या या सभोवताली िक ंवा माग या बाज ूस तळ े असत े. तळे हे िचखलाच े ोत आह े, जे
बांधकामासाठी वापरल े जाते.
दुस या बाज ूस भू प आिण भ ूवै ािनका ंनी मातीची घर े बांध याच े मह वप ूण काम क ेले
आहे. पव तीय िक ंवा खडकाळ द ेशात दगडाचा वापर िभ ंतीसाठी आपण घरा या
छतासाठी क ेला जातो . दुस या बाज ूस पि म िहमालयात बांबूचा आिण कठीण लाकडाचा
वापर घरा या बा ंधकाम सािह यासाठी क ेला जातो . तर ओ रसा रा यात वाळू या
दगडांचा वापर क ेला जातो . महारा ात ॅनाईटचा वापर क ेला जातो . गंगा नदी या
खो यात बह त ेक घर े ही िचखलाची आिण िवताची असतात . जे सहज र या उपल ध
असत े.
भूवै ािनकाना अज ून एक मह वाची बाज ू मांडली आह े टी हणज े भूकंप त द ेशात
वापर यात य ेणारे ब ांधकाम सािह य ह े हल या वजनाच े असत े. उदा.जपानम य े
बांध यात य ेणारी घर े ही प ुठ्याची असतात .जसे जपान हा भ ूकंप त द ेश आह े. तसेच
भारतातील काही भागात दगडा या ऐवजी लाकडा चा वापर क ेला जातो .पूर भागात तर
हल या वजनाच े सािह य वापरल े जाते. कारण प ुरा या व ेळी स ंपूण घर वाह न जा याची
श यता असत े. याचे उदाहरण िबहार रा यात पहावयास िमळत े. जे मशागत करणार े
असतात ते झोपडीत राहतात या झोपडीला क ुंपणा या िभ ंती असतात आिण गवताच े
छ पर असत े या गो ी व त हण ून वापर या जात नाहीतर या बाबी सहज क ुठेही
उपल ध होतात हण ून वापर या जातात .
ब) सामािजक आिथ क घटक : आिथ क घटक हा पण मह वाचा घटक आह े. जे
िनि तपण े इमारतीच े वैभव आिण ितच े गावातील असणार े थान दश िवतो. बह तेक
कसोट ्या याम य े असणारी रा यकाता ची घर े ही अ वत ि थती दश िवत असतात .
बह तेक क न भारतातील घराम य े कमी वगा ची आिण जा त वगा ची असा भास
दश िवला जातो . जी वर या ेणीतील घर े असतात ती या ंची ि थती चा ंगली असत े.
आिण अशी घर े गावात असतील तर गावाची ि थती चा ंगली समजली जाते. चांग या munotes.in
Page 15
ामीण व ती भ ूगोल
15 सतत न ेहमी तपशील वारसा ही याचा वापर क ेला जातो यात जा त दजा चे िकंवा महाग
अशा सािह याचा वापर क ेला जातो . यात जा त दजा चे िकंवा महाग अशा सािह याचा
वापर क ेला जातो . ग रबा ंची घर े बह तेक क न म यम कारच े घर सािह य वाप न क ेली
जातात . अशी घर े बह तेक क न प ूर भागात दलदलीची भागात असतात .
सामािजक घटक हा वरील दोन ही घरा ं या कारावर प रणाम करणारा आह े. उदाती
बुि क या िठकाणी घर े ही वा यापास ून संर ण कर यासाठी पि म द ेशेला त ड क न
नाहीत . कारण आ म िक ंवा एखादा रा स या ं या घरात वेश करतो अशी या ंची
भावना आह े. कुमओन आिण गरवाल या ंची घर े ही धरण उपद ेशक वगा ची आह ेत. जे भूता
खेतावर िव ास ठ ेवणारे आहेत. भारताम य े जात हा सामािजक मह वाचा घटक घरा ंची
िनि ती करतो . एकाच जातीच े लोक एक िठकाणी घर े उभारतात . जे दिलत िक ंवा
मागासल ेले आहेत. यांची घर े गावातील व ती या प े ा बाह ेर या बाज ूला असतात , क
जेणे क न या ं याकड ून कोणतीही बाब द ुिषत होऊ नय े. दिलत लोका ं या िवहीर पण
या कारणान े मु य गावा पास ून वेग या हो या . पु हा सामािजक म ू यांनी आिण
सामािजक आकलनान े समाजातील अ ंतर अन ेक उपजातीया पासून खेडेगाव त ण एक
आले.
क) तांि क िवकासाचा दजा : शेवटी ता ंि क िवकासाची पातळी जी बा ंधकाम
सािह यास घरा या िनिम तीस आज अटकाव करत े याचे उ म उदाहरण हणज े एि कमो
लोकांची घर े. जी काही शीइ ूसया आध ुिनक व पात लाकडाचा वापर क न क ेली
जातात . भारता तील बह ता ंशी आजची गाव े ही अ ब े टॉस माण े फरशा बदलता य ेतात.
अशा कार े काही बदल ह े हळूहळू होत आह ेत. मह वाचा आजचा बदल हणज े बांधकाम
सािह य आज जिमनीत बदल क न मोठया माणात न वापरता य ेणारी जमीन वापरात
येवू लागली आह े. पारंपा रक बा ंधकाम प तीत स ुधारणा होऊन पाटब ंधारे आिण कालव े
यात मह वप ूण बदल झाल े आह ेत. शेवट या िनकषा वर येत अस े हणता य ेईल क
उ चतम सामािजक त ं ानाची जाणीव उ चतम प तशीर ामीण घरा ंची रचना आिण
बांधकाम सािह यान ुसार सा ंिगतली जात े.
जगातील घरा ंचे कार
१) अमे रकन – जे मुळ अम े रकन िक ंवा अलबटा , कॅनेिडयन आह ेत िक ज े िशकारीसाठी
एका िठकाणाह न द ुस या िठकाणी सतत जात असतात . हे लोक िशकारीला जाताना
मोठया काठ ्या नेतात व साधारणतः ३.५ ते ५.५ मीटर उ ंचावर काठ ्यावर आधा रत
घरे बांधतात . अशी घर े िह ह ैसी या सहायान े लपवल ेली असतात .
२) ओनडोल – िह पार ंपा रक व पाची घर े आ ह ेत. थंडी या लाट े पासून संर ण
हो यासाठी िह जिमनी या खाली बा ंधलेली असतात . या घराची दार े ठ ग या व पाची
असतात . अशा कारची घर े को रयन ीपक पा या द ेशात पहावयास िमळतात .
३) झाडावरील घर े – दि ण िफिलपाई स देशातील लोक अशा कार या झाडावरील
आधा रत घरावर राहण े पसंत करतात . अशा घरात रािह यान े यांचे श ूपासून संर ण munotes.in
Page 16
ceeveJeer Yetieesue
16 होतो. तसेच साप िह ं पश ु प ापास ून या ंचे संर ण होत े. या द ेशात थ ंड व कोरडी
हवा अस यान े यांना झाडावर राहण े सोपे जाते.
४) जिमनी खालील घर े – दि ण प ेन मधील लोक जिमनीखाली घर े बनिवतात या
घरांना याबा अस े हणतात जी घर े आतून थंड असतात जरी बाह ेरील तापमान ४०
अंश से टी ेट असत े तर िहवा यात या घरा ंचे तापमान उबदार असत े.
५) डोम आकाराची घर े िकंव घुमटा आकार घर े – िह घर े ेट र ट दरी या िठकाणी
आढळतात जी हल या कळिक या काठीन े बनवल ेली असतात जी सहज र या एक
िठकाणाह न द ुस या िठकाणी वाह न न ेता येतात.
६) समी घर े यांना वा ंशीक घर े असे हणतात – जी उ र नॉव या द ेशात पहावयास
िमळतात . िह उ हा यात व िहवा यात हलिवली जातात . िहवाळयात यांचे घर मातीची
व लाकडाची असतात . िहवा यात या ं या घरात उ ण तािटक िवण या साठी अ नी
वलीत ठ ेवला जातो म ुल अम े रकन व ंशाची लोक ही घर े वापरतात .
७) टोनगकोनन – इंडोनेिशयन लोका ं या पार ंपा रक घरा ंना टोनगकोनन अस े हणतात .
या घरांना जीिटंबर बा ंबूपासून व गवता पासून बनवल ेली असतात . या घरा ंचा जिमनीचा
भाग लाकडाचा असतो . या घरा ं या िभ ंती ख ूप छान कार े सजिवल ेला असतात . या
घरांची छत े िह गवताची असतात .
८) युट – आिशया खंडा या म यभागी आिण म ंगोलीया या द ेशाचे लोक य ुट या घरात
राहतात . याच बरोबर या ंनी पाळल े या बक या आिण घोड े पण या य ुट म ये राहतात .
िह घर े पूण तः लाकडाची असतात व या ंना म ढी या चामड ्याचे आ छादन असत े.
९) लफू जमातीची घर े – थायल ंड मधील उ र भागात सम ु सपाटीपास ून १०००
मीटर उ ंचीवर उताराला अन ुस न राहणारी लफ ू जाती या जमातीची घर े आहेत. िह घर े
दोन मीटर उ ंचीवर असतात . िह जमत क बड ्या, शे या या ंना जिमनी या आत भ ुयार
क न ठ ेवतात . लाकडा या पट ्या ठोक ून यांची घर े तयार होतात .
१०) दगडी घर े – चीन मधील मायो गावातील , मायो जमातीतील लोक च ुनखडी या
दगडांची घर े बांधतात . याचे कारण हा द ेश चुनखडीय ु द ेश आहे. हा द ेश का ट
देश हण ून ओळखला जातो या िठकाणी आढळणा या दगडात मोठया माणात
कॅि शयम काब न ेट आढळत े.
११) िचखलीमाती या िवटा ंची घर े – बायबर नावाची जमात , मेरी झुआ, सहारा
वाळव ंट आपण दि ण ेतील मोरो को देशात अशा कारची घर े आढळतात . िचखल
माती वाळव ून व या या िवटा ंची घर े बनिवली जातात . िचखल मातीत थोडया माणात
पाणी िमसळ ून व स ूया या काशात िवटा वाळव ून यापास ून िह घर े बनिवली जातात . या
घरा या वापरात वाळल े या गवताचा वापर क ेला जातो . यामुळे घराच े तापमान सम
राहते.
munotes.in
Page 17
ामीण व ती भ ूगोल
17 १२) रीड हाऊस – पे देशात समु सपाटी पास ून ४०० मीटर उ ंचीवर य ुरोस नावा या
जमाती या कारची घर े बनिवतात . िह घर े ५० रीड ब ेटावर बनल ेली आह ेत. रीडपास ून
िह घर े बनल ेली असतात व या जमातीचा मास ेमारी, पय टन हा यवसाय असतो .
१३) इ लू - इि कमो द ेशात घ ुमटाकार व पात बफा ची असणारी घ रे इ लू नावान े
ओळखली जातात . या द ेशात वष भर बफा छिदत ख ूप थंड अस े तापमान असत े. िह
लोक बफा या ला ा तयार क न घरा ंचा घुमटाकार बनिवतात .
१४) मधली घर े – पूर त द ेशात सव साधारणता असणा या घरा ंना मधली घर े असे
हणतात . परंतु घरातील आतील द ेश हा कोरडा असतो .
१५) अडोब घर े – ही घर े मातीची असतात . या िठकाणी मोठया माणात िचखलाची
उपल धता असत े अशा िठकाणी िह घर े िनमा ण होतात . दि णी पि म य ुनायटेड ट ेट
मधील थािनक जमाती अशा कारची घर े बांधतात या घरा ंची छपर े िह सपाट असतात
कारण या द ेशात व िचतच पाऊस पडतो .
१६) पा यावर असणारी घर े – मलेिशयामधील सबाबरनो या ब ेटावरील मास ेमारी
करणार े लोक पा यावर घर े क न राहतात . या घरा ंची िनिम ती करताना खारफ ुटी
वन पती इमारती लाकडा ंचा वापर कर यात य ेतो. जे पा यावर िटकाऊपण े राह शकतो .
संदभ -
१. पूर िनयं णाक रता उंचवट्यावर बांधले या व या ं या थानास _________
असे हणतात .
अ) आ व ती थान
ब) शु क व ती थान
क) संगमावरील वसित थान
ड) संर ण व ती थान
२. दोन ड गररा ंगां या दर यान असल े या िखंड तील वि त थानास ------------
व ती थान असे हणतात .
अ) शु क व ती थान
ब) िखंडीतील व ती थान
क) आ व ती थान
ड) ड गरमा यावरील व ती थान
३. खालीलप ैक कोण या देशात एकाक व या आढळत नाहीत ?
अ) कॉटल ंड मधील उंच देश
ब) कॅनडामधी ल गह उ पादक देश
क) ऑ ेिलयातील म ढपाळ े े
ड) भारतातील िकनारी देश munotes.in
Page 18
ceeveJeer Yetieesue
18 ४. नदीकाठावर वसले या व या -------------- कार या ा पा या असतात .
अ) आयताक ृती
ब) चौरसाक ृती
क) रेषीय
ड) ताराक ृती
५. वाळव ंटी देशातील म ा नांम ये (जल ोताजवळ ) िवकिसत झाले या व या ंचे
वसित थान ------------- असत े.
अ) शु क वसित थान
ब) िखंडीतील वसित थान
क) आ वसित थान
ड) ड गरमा यावरील वसित थान
६. म य िहमालयातील ामीण व या सामा यतः िहमालय पव ता या ----------
उतारावर आढळतात .
अ) पूव
ब) पि म
क) उ र
ड) दि ण
munotes.in
Page 19
19 २
नागरी व ती भ ूगोल
घटक रचना
२.० उि ्ये
२.१ नागरी वसाहत
२.२ नागरीकरणाची स ंक पना
२.३ नागरी भ ूगोलाच े मह व
२.४ नागरी िवकासाच े च
२.५ नागरीकरणा या सम या
२.६ नागरी सम या सोडिव यासाठीच े उपाय
२.७ अ ावत शहर े
२.८ भारतातील अ ावत शहर े
२.० उि ्ये
नागरी भूगोलाच े मह व अ यासन े.
नागरीकरणाची संक पना व नागरीकरनाच े च समजून घेणे
नागरी वसाहती या सम या ंचे समाधान समजून घेणे.
अ यावत शहरांची मािहती घेणे
२.१ नागरी वसाहत – Urban Settlement
वेगवेग या देशांची नागरी वसाहती िवषयी व ेगवेगळी स ंक पना असत े. इटलीसार या
देशातील शहरा ंची िबगर शेतक या ं या अित र लोकस ं या असल े यांना शहर अस े
हटल े जात े. भारतीय जनगणना अहवालान े सु दा व ेगवेग या प तीन े नागरी
वसाहतीची स ंक पना सा ंिगतली आह े. २०११ या जनगणना अहवालान ुसार नागरी
वसाहत हणज े खालील माण े
१) बह तेक नगरपािलक ेने िनदिश त केलेली शहरे
२) इतर शहर े खालील माण े समाधानकारक असतात .
अ) कमीत कमी लोकस ं या ५००० munotes.in
Page 20
ceeveJeer Yetieesue
20 ब) ७५ ट के लोक ह े शेती यवसाया यित र उ ोगात ग ुंतलेले असतात .
क) लोकस ं येची घनता ४०० लोक य ेक े फळा माग े असत े.
पि म य ुरोिपयन ा ंतीला आध ुिनक ा ंती अस े हणतात क आिशया ख ंडाचा स ंबंध हा
पुरातन नगरा ंशी आह े व आध ुिनक महानगर े िह औ िगक ा ंतीमुळे जुळून आली आह ेत.
जगात झालेली ही ा ंती स ं िमत आह े. यात सवा त उ ल ेखनीयबाब हणज े मोठया
माणात वाढती लोकस ं या होय .
२.२ नागरीकरणाची स ंक पना – Concept of Urbanization
नागरीकरणाची राजक य या या करावयाची अस ेल तर ती अशी करता य ेईल िक ज े
नगरातील भागात राहतात पर ंतु बह त ेक नाग रकरणा या या या स ंशोधन पण िकंवा
धोरणा ंचा बाजार यावर अवल ंबून आह ेत. काही नागरीकरणा या या या ग धळात
टाकणा या आह ेत सगळीकड े वेळेवेळे नुसार नागरीकरण होत आह े. परंतु हे नागरीकरण
लोकस ं येची वाढ , आिथ क वाढ आिण सा ं कृतीक वाढया ं या एक ीकरनावर नाही तर
यासाठी य ेक वाढीचा म ु ा वेगळा अ यास करण े मह वाच े आह े. आज जगातील
बह तेक लोकस ं या िह नगराम य े राहत े.
१) नागरीकरण आिण उप -नागरीकरण
नागरीकरण आिण उप -नागरीकरण िह ि या एक ूण चार म ु ां या ारे अ यासली जात े.
१) उपनागरीकरण
२) महानगर
३) यापारीकरणात ून तयार झाल ेले नगर
४) ामीण नागरीकरण
१) उपनागरीकरण – हणज े ामीण भागा ंचे शहरी भागात झाल ेले थला ंतर होय . हा
नागरीकरणाचा भाग हणज े आकि मतपण े वाढल ेले नगर होय जो कोण या कार या
िनयोजनािशवाय तयार झाल ेले असतो .
२) महानगर – महानगर हणज े नगराची झपाट ्याने होणारी वाढ जी थला ंतरा या
मदतीन े होत असत े.
३) यापारीकरणात ून तयार झाल ेले नगर – अशी शहर े औ ोगीकराणात ून तयार
झालेले असत े. जैसलमेर िक ला , दुगा पूर, िभलाई , औ ोगीकरण झा याम ुळे या शहरांची
िनिम ती झाली आह े.
१९५० अगोदरच भारतातील नागरीकरणा या सीमा व ृि ंगत झाल े या पहावयास
िमळतात . भारतातील नागरीकरणा या सीमा ंचा होणारा िव तार हा ख ूप हळ ू होताना
पहावयास िमळत होता . हा िव तार बह त ेक क न थला ंतर या कारणाम ुळे होताना
पहावयास िमळत होत , याच कारणाम ुळे नगरे िह ाक ृितक ्या िवकिसत झाली .
munotes.in
Page 21
नागरी व ती भ ूगोल
21 भारताला वात ं िमळा यान ंतर भारतामधील जी शहरा ंची लोकस ं या लाखाप े ा
जा त होती ती शहर े जलद िवकासान े वाढू लागली हा िवकास एवढा होऊ लागला क
याचा ताण शहरावरील जिमनीवर पड ू लागला आिण याचा प रणाम न गरां या
आजूबाजूला असणा या ख ेड्यांचा समाव ेश नगरात होऊ लागला .
स या आपण म ुंबईची प रि थती पाहत आह े क म ुंबई हे शहर बह त ेक क न या या
उ र बाज ूला वाढत चालल े आह े ते या शहरावर पडणा या लोकस ंखे या तणाम ुळे
तसेच पि मव म य र े वेमुळे उ र भागातील उपनग ररांना मुंबई शहर जोडल े जात आह े.
एवढेच न ह े तर पि म त े पूव महामाग या शहराला जोड ून जात आह े.
स या नवीन स ॅटेलाईट शहर े मुंबई या अवती भोवती िनमा ण होत आह ेत जसे नवीन
मुंबई जी म ुंबईपास ून फार द ूर नाही व ह े शहर म ुंबईशी र े वे व र त े मागा ने जोडल े आहे.
या नवीन म ुंबई प रसरा या िवकासाची खरी स ु वात ही १९७२ पासून झाली व आज
पय त बस व र े वे मागा ने नवी म ुंबई, ठाणे, नवी म ुंबई, दादर या िठकाणाची वासी
सु वात झाली . आज या नवी म ुंबई नगरास चच गेट पास ून सव माग जोडल े गेले आहेत.
एवढे असूनही आज काही अस ुिवधा पहावयास िमळतात .
१) मुळात नवी म ुंबई ते मुंबई हा र े वेमाग जोडू लागल ेले आहे यावर धावणा या र े व ची
सं या कमी आह े.
२) वाशी या नगरला जोडणा या प ुलावर मोठया माणात वाहत ुक चा बोजा आह े.
३) आिथ क
४) नवी म ुंबईतील थािनक शाळा िवकिसत झा या नाहीत यामुळे शाळेसाठी म ुंबईकड े
जा याचा ओढा आह े.
५) नवी म ुंबईतील थािनक लोक या ं या जिमनी िवकासासाठी द े यास तयार नाहीत .
६) िब डर यवसायीका ंपासून होणारा ाचार
७) ठाणे व बेलापूर या िठकाण या द ूषण सम या
१९६० नंतर राहणा या लोका ं या स ं या जा त होऊ लागली याम ुळे जी गाव े मासेमारी
िकंवा शेतीसाठी या यवसायाची होती या ंचा िवकास नगर हण ून होऊ लागला .
२.३ नागरी भ ूगोलाच े मह व – Scope of Urban Geography
गे या काही दशकापास ून नागरी भ ूगोल हा एक व ेगळा िवषय अ यासला जातो आह े.
नागरी भ ूगोल हा नगर या िव कासान ुसार व भौगोिलक घटकान ुसार अ यास क ेला जातो .
नागरी भ ूगोल हा दोन कार या अ यासाच े दाखिवतो .
१. येक नगर ह े वत:ह न इतर य ेक नगराशी स ंलि नत असतो .
२. येक नगराचा िवकास या या सभोवताला न ुसार होत असतो . आज नागरी भ ूगोल
हा एक ूण तीन मुद् ानुसार विण ला जातो .
munotes.in
Page 22
ceeveJeer Yetieesue
22 एक हणज े जगातील नागरी व या या य ेक े ानुसार अलग असतात . तसेच या
यां या अलगत े व भौगोलीक घटका ंचा प रणाम होतो . परंतु यांचे वग करण कमी जा त
माणात सारख ेच असत े. या नागरी व या ं या असणारी स ंक पन जस े आकृतीबंध व
वग करण आकार या गो ीसार या असतात .
दुसरे हणज े नागरी व या ं या या या िठकाणी असणारा व या ं या िविश
आकृतीबंधाचे िच र ेखाटल े जाते. जसे आतील व बाह ेरील व ती जी उपनदी यान ुसार
दिश वले जाऊ शकत े. गे या काही वषा पासून काही िस ांितक कागद ह े म यव त
संक पना सा ंगतात जी िनवडक े ा या आकार व िठकाणा या भौगोलीक स ूचनेनुसार
दश िवली जात े.
ितसरे हणज े नागरी भ ूगोल आपणास काही स ंकेत देते जी म ूळ िवकास आिण
काय मान ुसार बनणार े शा आह े. हा अ यास काही नागरी भ ूगोलाची घटका ंवर काश
टाकतो , यात ना गरी भ ूगोला या सव साधारणत ेची संक पना अस ेल तस ेच नगरातील
असणा या जिमनीचा सब ंध दश िवतो. नागरी भ ूगोलाच े संबंध हे िदशा , वेळ आिण
चळवळी या अिभ य वर प रणाम सा ंगतात. नागरी भ ूगोलातील वाहत ूक यांचा प रणाम
आहे, िक जो नागरी जागा ंचा वाढता प रणाम दश िवतात . एकंदरीत प रणाम पाहता काही
भूगोल शा ानान ुसार ही एक नवीन स ंक पना आह े िक जी नागरी िवकासा या वाढीच े
सम या दश िवते.
नागरी व ामीण यातील फरक -
नागरी व ामीण यातील फरक आिण या ं या मया दा व याचा थापन ेनुसार असणारा
बदल हा मह वाचा आह े. जो व ती भूगोलाची स ंक पना सा ंगतो. नागरी हा श द अस े
सांगतो क रा ाचा असा भाग िक जो मागील िक ंवा आता या जिमनीची मया दा दुस या
बाजूने िवचार करता नगर ह े शहराशी िनगडीत असत े.
या दोघातील होणार े बदल आह ेत.ते आता सा ंगणे थोडे कठीण झाल े आहे.पूव या काळी
शहरे ही िन ि त र या या ं या िसमान ुसार ठरत असत या िठकाणी उ च राहणीमान
असत े तसेच नगराम य े नवनवीन क पना उदयास य ेत असतात . या िठकाणची जीवन
प ती बदलत असत े नगरा जवळ असणारा ामीण भाग या पास ून जा त व ेगळा नसतो .
परंतु ामीण असणारी जीवन प ती ख ूप मागासल ेली अ सते तर नगरात सा रता .
येक देशाची नागरीकरणाच े काया लयीन िनकष ह े वेगवेगळे असतात . यां या शहरा ं या
असणा या िनकष व ेगवेगळे असतात . हे िनकष या िठकाण या सामािजक व आिथ क
घटकावर आधा रत असतात .
बह तांश देशांनी लोकस ं येचे आकारमान हा िनकष ग ृहीत धरल ेला आहे व हा िनकष
येक देशांना वेगवेग या प तीन े लागू होत आह े. उदा. डेनमाक व ि वडन या द ेशातील
शहराचा िनकष दोनश े लोका ंचा आह े. तर दुस या बाज ूला ीस सार या द ेशात असणारी
व ती स ं या दहा हजार रिहवाशी असणारी समजली जात े. तर कॅनडा सार या द ेशात munotes.in
Page 23
नागरी व ती भ ूगोल
23 लोकस ं या हजारात िगणली जात े. अमे रकेचा लोकस ं या िनकष हा २५०० असा आह े
तर ह ेनझुएला व घाना सार या द ेशाचा लोकस ं येचा िनकष हा ५००० असा आह े.
काही द ेश िकंवा शहरात जिमनीच े े व लोकस ं येची घनता यावर िनकष ठरिवला
जातो पर ंतु तो सव देशांना लाग ू होत नाही . भारतासार या द ेशाची लोकस ं येची घनता
३४० चौ / क . मी इतक आहे.
बह तेक क न अस े ि वकारल े आहे क नागरीकरणाच े े फळ ह े काळान ुसार िवकसीत
झालेले असत े परंतु या िठकाणी ते ाथिमक व पाच े असत े. या सव वग करणात
भारत या द ेशात एक ूण पंचाह र ट क े पु ष ज े शेती यवसायात ग ुंतलेले आहेत. तर
इजरायल सार या द ेशात तर नगरा ंची लोकस ं या २००० इतर क असत े यातील एक
तृत श लोक ह े शेती यवसायात ग ुंतलेले आहेत.
ामीण िवभागा तील घनतेचे वग करण म ृदे मुळे वेगळे झाल ेले असत े. जी ाथिमक
व पात भारतात नागरी वसाहती म य े पंचाह र ट या ंपे ा जा त प ु ष यवसायात
गुंतलेले आहेत. शेती यित र का ंगो या द ेशातही नगरा ंची िकमान लोकस ं या २०००
असून बरेच लोक ाम ु यान े शेती यित र इतर यवसायात असतात .
तुक थान , झेको लो ह ेिकया य ुनायटेड अरब रपि लक या द ेशाम य े शहरा ं या याख ेत
शासक य काय मह वाच े मानल े आह े. जपान ख ज े रया व य ुनायटेड िकंगडम या
देशाम य े शासक य काया ला मह व द ेऊन नगरा ं या या या व ेगवेग या क े या
जातात .
युनायटेड िक ंगडम रा ा ंनी एक ूण तीन कार या थानाच े वग करण शहरी
वसाहतीसाठी क ेले आहे.
१) चंड लोकस ं ये या व या ,व या ं या एक ीकरणात ून िनमा ण झाल ेला सम ूह
२) िनि त थाना या सीमा असणा या व या या ंना शहरी िज हा असणा यािक ंवा
नगरपािलका िक ंवा बरो िक ंवा शहर अस े संबोधल े जाते.
३) छोटे वेगवेगळे थािनक यव थापन नसल ेले शहरी िवभाग या कारणा ंने युनाटेड
िकंगडम या ंनी अस े सांिगतल े आहे क य ेक देशादेशातील फरक या द ेशातील ामीण
आिण नागरी भाग ठरिवतो . आिण शहरी लोकस ं येची या या ही सवा साठी समान नाही
या कारणासाठी कोणता भाग शहरी आहे कोणता ामीण आह े हे य द ेश ठरिवतो.
१९६१ पासून भारताम य े शहरी भाग ठरिव याच े खालील िनकष वापरल े जातात ज े
नगरपािल का िवभागात य ेतात या ंना शहर अस े हणतात . नगरपािलका नसले या
भागात खालील िनकष लावल े जातात .
१) लोकस ं येची घनता १०० चौ.िक.मी.पे ा कमी नसावी .
२) लोकस ं या ५००० पे ा जा त असावी
३) तीन चत ुथा श लोकस ं या श ेती यित र यवसायात ग ुंतलेली असावी .
munotes.in
Page 24
ceeveJeer Yetieesue
24 या माण े भारतातील य ेक रा याला व तीला ‘नगरपािलका ’ दे याचा अिधकार िदला
आहे काही व यावरील सव िनकष प ूण करतात तरीही या ंना शहरी वसाहतीत गणल े
जात नाही . या ाक ृितक बाज ू यित र शहरी समाजाची मानिसकता ही मह वा ची
आहे. नगर ही मनाशी ही स ंबंिधत आह े. शहरातील चाली आिण पर ंपरा व ेग या असतात .
शहर ह े भेट घे या यो य र या ंचे िकंवा मालाची िव करणाच े फ थान नाही तर
नगर ही माणसाची क पना आह े. मोठया आकारा या शहरात माणसाच े पर परा ंमधील
असणार े संबंध कमी असतात . नवीन क पना आिण त ं ान याची वाढ शहरात होत े.
नागरीकरण शहराच े व प बदलते.
अशा कार े असणारा शहरातील सारख ेपणा ही आिथ क आिण ध ं ा या स ंघटना ंमुळे
बदल या काळा या ओघात शहर े बदलत जातात . मा आता त ं ाना तील गतीम ुळे
ामीण भागातील फरक कमी होत आह े, ामीण व शहरी वसाहतीमधील फरक प
करा.
गे या पाच दशकाम य े लोकस ं या वाढी बरोबर मोठया माणात ामीण भागात ून नागरी
देशात लोकस ं या थला ंत रत झाल ेली आह े. वाढ या नागरीकरणाम ुळे अनेक सम या
िनमा ण झाले या आह ेत. याम य े राह या घराचा , वाढती गद , झोपडप या , ग रबी ,
बेकारी यािशवाय हवा , पाणी, दूषण, वाहतुक ची क डी आिण दळणवळण ह े इतर अन ेक
वाढत आह ेत. हणून आज या शहरात अन ेक कारच े ताणतणाव िनमा ण झाल े
आहेत. तसेच ही सा ं कृितक िवकासा ची आिण ामीण व नागरी द ेशांची क े आहेत
परंतु नगरा ंचे वग करण , सम या व ि या या ंचे िव ेषण कर याप ूव नगर , नागरीकरण
आिण अरब ॅिनझम या स ंक पना समजाव ून घेणे आवशक आह े.
२.४ नागरी िवकासाच े च – Cycle of Urban Development
नागरी वसाहतीची म ुळची वाढ आिण या या पाय या िह नागरी िवकासाची पा ता आह े.
जरी त े लहानस े खेडे असे या एखाद े गाव अस े या मा यमात ून नागरीकरणाच े पा ता
िनदिश त होत े. या ख ेडेगावात ून िमळणा या स ुिवधा या सव गो ी नाग रका ंशी तंतोतंत
नाही पण थोडीशी ज ुळतात . या खाली माण े –
र ता बाज ू – र या या बाज ूला असणारी घर े जी प े ोल ट ेशन िक ंवा पे ोल प ंपाशी,
चहा या टप रशी िनगडीत असतो ही नागरीकरणाची ार ंभी अव था असत े.
छोटेसे खेडे – र या या बाज ूला असणा या छोट ्या या ख ेड्यात जा त लोकस ं या
असत े. काही मोठ ्या इमारती अस तात तर काही यवसाियक व पाच े गाळे देखील
असतात .
खेडे – खेडे असे क ज े मोठया लोकस ं येचे असत े (१५० ते १०००० ) याम य े
वेगवेग या कार या स ुिवधा उपल ध असतात जस े घाऊक यापा राची बाजारप ेठ
हाय क ूल, दवाखाना , पो ट ऑिफस . अशा ख ेड्यातून ाथिमक पाठोपाठ ि तीय
व पा या स ुिवधा उपल ध होतात .
munotes.in
Page 25
नागरी व ती भ ूगोल
25 शहर – शहर अस े क या ंना नगपािलका िक ंवा या समान असणा या काया लयाव न
ओळखल े जाते. शहरांची सव साधारण असणारी लोकस ं या ही २००० ते २०००० या
दर यान असत े. या शहरा या िठकाणी शॉिपंग मॉल , सव कारची वाहत ूक सुिवधा
यापारासाठी भाडया या त वावर िमळणा या मोठया इमारतीच े गाळे, तसेच घाऊक
बाजार इ यादी . शहरा या िठकाणी ट ेिलफोन ऑिफस सार या काया लयांचे मु यालय
असत े तसेच महािव ालय र े वे टेशन इ यादी स ुिवधा असतात .
नगर – जनगणना अहवालान ुसार या िठकाणी असणारी लोकस ं या एक लाखाप े ा
अिधक असत े अशा िठकाणास नगर अस े हणतात . नगरां या िठकाणी यवसाय , िश ण
सं था स ुिवधा, वाहतूक, औ ोिगकरण इ यादी , नगराची असणारी ओळख या िठकाणी
असणार े िव ापीठ या िठकाणी असणार े रे वेचे जं शन यावर सा ंिगतली जात े.
उपनगर – उपनगर े िह बह तेक औ ोिगकरणा या िव ताराम ुळे िनमा ण झाल ेली असतात
यांचा िवकास आिथ क या झाल ेला असतो . राजक य या िह उपनगर े स म
असतात .
राजधानी – भारतीय जनगणना अहवालान ुसार या शहरा ंची लोकस ं या १०
लाखा या प े ा जा त असत े अशा शहरा ंना ल ाधीश शहर े असे हणतात.
२.५ नागरीकरणा या सम या व याची कारण े – Problems of
Urbanization and their causes
नागरी सम या कधीही स ंपत नाहीत , दूषण, गु हेगारी, ाचार , बेरोजगार या काही
सम या आह ेत. या खालील माण े –
१) झोपडप ्या व गिल छ व या – िवकिसत व िवकसनशी ल देशामधील राह या
घरांचा ही एक मोठी सम या झाली आह े. गरीब व म यमवग य लोका ंना शहराम य े
घरासाठी यवि थत जागा िमळत नाहीत . औ िगकराणाम ुळे नगरा ंचा िव तार वाढला .
सरकार , उ ोजक , रा यकत , िनयोजन त , जमीनधारक नगराम य े कुठे ही मोकळी
िकंवा राखीव जागा घर े बांध यासाठी मोठया माणात ठ ेवत नाहीत ९ ते १९८८ चत
िहंदु तान टाई स या अहवालान ुसार २५ ते ५० ट के नागरी लोकस ं या झोपडप ी
म ये राहत े. उदा. मुंबई, चे नई, िद ली ई . भारतातील १५ ट के कुटुंबाना राह यासाठी
घरे नाहीत . तर ६० ट के घराम य े पुरेशी िव ुत व हवा िमळत नाही . लाखो लोक
भाडयान े राहतात . एकूण उ प ना या २० ट के र कम घरा या भाडया पोटी ावी
लागत े तर ५० ट के लोकस ं या आजही मोडकळीस आल े या घरात राहत े.
काही रा याम य े हाउिस ंग सोसायटी , ह डको तस ेच शहर िवकास ािधकरण या ं या
माफ त शहरातील घरा ंचे सोडवताना िदसतात . तसेच िवमा क ंप याकड ून िव
पुरवठा द ेखील क ेला जातो आह े. काही िठकाणी सरकारी े ापे ा इंिजिनअर व
कॉ ॅ टर यांचा फायदा अिधक आहे. ते कमी दजा चा माल उपयोगात आण ून इमारती
बांधतात . यामुळे घर िवकत घ ेत यान ंतर घर मा लकांना अन ेक सम या ंना त ड ाव े munotes.in
Page 26
ceeveJeer Yetieesue
26 लागत े. उदा. लाईट िफिट ंग, छ पर गळती , ला टर इ . झोपड ्यांम ये माणाप े ा जा त
आिण परवानगी िशवाय घरा ंचे, झोपड ्यांचे बंधकाम होत आह े.
२) जा तगद – जा त गद व लोका ंची उदासीनता ही एक नगराची मोठी सम या
बनली आह े.काही िठकाणी घरा ंची अितशय गद अस ून एकाच म म य े पाच त े सहा
लोक राहतात . जा त गद ही नगरातील ख ूप मोठा प रणाम आह े. कारण याम ुळे वाईट
सवई, रोगांचा सार , रोगराई , म पानात वाढ होत े. लोकां या उदासीनत ेमुळे
लोकस ं येची घनता वाढत े नगरातील बर ेच लोक इतरा ं या कामकाजात सहभागी होत
नाहीत .
३) पाणी प ुरावठा व गटार सम या – जगात अस े एकही शहर नाही िक जेथे सवा ना
वेळेत पा याचा प ुरवठा होतो , है ाबाद , राजकोट , उदयप ुर, अजम ेर, चे नई ा
शहराम य े िदवसात ून एक तासा प े ा कमी पाणी लोकांना िमळत े काही लहान शहरा ंना
नगरपािल कांकडून पाणी प ुरवठा होत नाही . अशी शहर े अ य पण े बोअरव ेल वर
अवल ंबून असतात . साधारणपण े ब याचशा शहरा ंना दरवष प ुरेसा पाऊस िमळतो . परंतु
पुढील दहा वषा म ये पा याचा प ुरवठा अप ुरा पडणार आह े. कारण पा याची पातळी
दरवष खोलवर जात आह े. भारतातील बह त ेक शहरा म ये गटारा ंची अव था वाईट आह े.
एकही शहर प ूण पणे वछ नाही . चंडीगडसारख े अितशय िनयोजन ब शहरच
व छत ेचा दावा क शकत े. कारण या शहराम य े व शहरा सभोवताल या प रसराम य े
िनयोजना यित र अिधक यव था बा ंधलेली आह े.
४) वाहतूक व वाहत ूक क डी आिण यापारा ची ि थती भारतातील य ेक शहराम य े
अितशय वाईट आह े.बरेच लोक बस ,टे पो,व व ेचा उपयोग वासासाठी करतात .
लाखा याप े ा जा त अशा शहरा ंना ल ाधीश शहर े असे हणतात .
२.६ नागरी सम या सोडव यासाठीच े उपाय – Solutions of Urban
Problems
नागरी सम या सोड या साठी आपण थािनक शासन ,शहराम य े राहणार े लोक या ंना
घेऊन काही माणात उपायकारक शकतो , यातील काही उपाय खालील माण े
सुचिवल ेले आहेत.
१) प तशीर व िनयोजन ब िवकास – वेगाने वाढणा या उपनगरा ं या सम या
सोडिव यासाठी सवा त मह वाचा उपाय हणज े शहरा ंचा प तशीर िवकास क ेला पािहज े.
पुढील २० ते २५ वषा साठी िनयोजन व ग ुंतवणुक केलीच पािहज े. तरच द ेशभरात
असं य वाढणा या नगरा ं या सम या कमी होतील .
२) ादेिशक िनयोजनान ुसार नगर िनयोजन - नागरी िनयोजन ह े नगर क िबंदू मानून
केले जाते. आपण न ेहमी नगर िनयोजन , शहर िनयोजन स ंदभा त बोलतो . परंतु संपूण
शहर िनयोजनाब ल िवचार करत नाही . यामुळे झोपडप ीत राहणा या लोका ंना िनवासी munotes.in
Page 27
नागरी व ती भ ूगोल
27 घरांचा प ुरवंठा के यास ाद ेिशक क े यास िनयोजनान ुसार इतर िठकाणी लोका ंना
थला ंतरीत करता य ेईल.
३) मागासल े या द ेशात उ ोगध ं ाचे थलांतर – मागासल े या द ेशात उ ोगध ंदे
थापन कर यासाठी व हलिव यासाठी सरकारकड ून उ ोगपतीना ो साहन द ेऊन
यांना व त दरात जमीन , पाणी, िव ुत, वाहतूक आिण दळणवळण स ुिवधा प ुरिव या
जातात . यामुळे ामीण भागाकड ून शहरी भागाकड े होणार े थाला ंतर कमी हो ईल
यािशवाय शहरातील गद , दूषण कमी माणात होईल .
४) वैयि क िव प ुरवठा शोधण े – नगरी लोकस ं या जादा कर महानगरपािलका िक ंवा
ाधीकारणाला देत नाहीत , परंतु ही र कम र त े िवकास िनयोिजत गटार यव था
सांडपाणी , िव ुत पुरवठयासाठी वापरली पािहज े. जर िनयो िजत स ुधारणा क न पाणी व
िव ुत कर िनधी िनमा ण के यास , ही र कम अितशय मह वा या कामासाठी उपल ध
होईल, लोकांकडून जमा झाल ेली र कम , कर पूण शहरावर खच केला जात नाही .
खाजगी वाहत ूक – अनेक शहराम य े खाजगी वाहत ूक यव था आह े. साव जिनक
वाहतुक मधील कम चारी व या या सवयी अकाय म असतात . तसेच िनयिमत वाहनाची
देखभाल क ेली जात नाही , यां या स ंघटना अन ेक वेळा स ंपावर जा यासाठी े रत
करतात . हणूनच खाजगी वाहत ूक गरज ेची आह े. यासाठी लहान बस ेस, टे पो स ेवा
वाढव याची गरज आह े.
२.७ अ ावत शहर े –Smart Cities
िवसा या शतकात मोठया माणात नगरा ंकडे थला ंतर होत आह े. याच व ेळी नगर रचना
िह बदलत आह े हा बदल नगरा ं या िचर ंतर िवकासा या ीन े होणे आव यक आह े. जसे
पया वरणीय स ुरि तता , शै िणक बदल , नगरात असणा या सोसायटया िक ंवा वसाहती
यांचे जीवनमान पया वरणीय या कस े बदलत े हे ल ात य ेते स या ि थतीत काही नगर े
आिथ क वादात य ेत आह ेत.
या शतकात ICT- Information and Communication चा वापर हणज े मािहती
आिण स ंचार त ं ान या ं यामुळे िमळणा या मािहतीम ुळे बह त ेक नगरा ंचे आिथ क,
सामािजक व सा ं कृितक सुट यास मदत होत े. जर एखाद े नगर िनयोिजत नगर
हणून शासना या आराखडयात अस ेल तर या माट िसटीकड े जा त ल िदल े जाते.
आपणास िमळणा या यो य मािहतीम ुळे आपणाकड ून िचर ंतर िवकास साधता य ेतो. माट
िसटीची स ंक पना ही व ेग या रा ान ुसार व शहरा न ुसार सा ंिगतली जात े. माट िसटी
ही स ंक पना ही िवकास या व ेगावर अवल ंबून असत े. भारतातील माट िसटी ही
संक पना य ुरोपातील द ेशानुसार आकारली आह े.
मुळात या िसटी व शहरा या सीमा या व ेग या कार े िनि त करण े आव यक आह े. या
भारतातील माट िसटी स ंक पन ेत पायाभ ूत सुिवधा आिण स ेवा या उ च दजा या
असा या .
munotes.in
Page 28
ceeveJeer Yetieesue
28 माट शहराब ल असणारी उि े िह या शहरातील आ ंतर भागातील पायाभ ूत सुिवधा
िनदिश त करतात . या शहरातील व छता आिण िचर ंतर पया वरणीय स ंक पना
साकारल ेली असत े. स या असणार े शासन माट शहर िह स ंक पना द ेशातील
िवकासाची स ंक पना हण ून राबवीत आह े. माट िसटी यातील अ ंतग त पायाभ ूत सुिवधा
खालील माण े सांगता य ेतील.
१) शु आिण िनम ळ पाणी प ुरवठा
२) शा त कारचा वीज प ुरवठा
३) गटार यव था , जी वाया ग ेले या पा या या िनयोजनान ुसार आखल ेली अस ेल
४) पुरेशा माणात लोकाची वाहतूक सुिवधा
५) ग रबांना िवकत घ ेताल येती अशा कारची घर े
६) तं ानाच े जाळे
७) यािठकाणी चा ंग या कारची स ुिवधा जस े ई ग हन स, िचरंतर पया वरण, नगरांसाठी
सुरि त यव था , िवशेषतः मिहला ंसाठी िक ंवा वृ लोका ंसाठी आिण आरो य व
िश णा या ीन े हणज ेच माट िसटी िह स ंक पना आिथ क िवकास , िवकासाचा
दजा आिण लोका ंचे आरो य िनदिश त करत े, यात त ं ानाची भ ूिमका मह वाची
आहे.
२.८ भारतातील अ ावत शहर े –Smart Cities in India
२०११ या जणगणना अहवालान ुसार भारताम य े एकूण ७९२५ शहरे आहेत ती सव
शहरे काही माट िसटीचा स ंक पन ेनुसार पा ंतरीत होणार नाहीत . जरी आपणाकड े
काही मया दा आह ेत. ये या पाच वषा त भारतात काही मोज या व पात माट िसटी
येवू घात या आह ेत. परंतु याचा आ ंतररा ीय अथ यव थ ेवर प रणाम होणार आह े हे
न क आिण या होणा या मा ट िसटी या आदश रचना हण ून सवा या समोर य ेणार
आहेत. यामुळे छोटया व पात िवकिसत होणा या माट िसटी मह वा या आह ेत.
प तशीरपण े गोळा क ेलेली यक शहराची मािहती ितच े वग करण या शहरातील जमीन
यव था यासाठी रा य शासनाकड ून िकंवा क ाकडून कोणताही िनधी उपल ध होणार
नाही तर माट िसटी हा ोज े ट म ुळात ‘वेल िडफ े डेड पॉिलसी’ या त वावर आधा रत
आहेत. या ोज े टसाठी आ ंतररा ीय भारतीय य ुिनयन या ंनी ७००० कोटीची तरत ूद
केलेली पहावयास िमळत े. िह तरत ूद फ ाथिमक व पाची र कम आह े. भारतात
होऊ घातल ेला पिहल े माट िसटी हणज े कोची शहर ज े दुबई व क ेरळा सरकार या ं या
संयु िव मानान े साकार यात आळ ले आहे. हा पिहला ोज े टचा कालावधी १८
मिह याचा आह े. या ोज े टम य े बांध यात य ेणा या िब ड गच े े हे ३.५ लाख ह े टर
े ा अंतग त आह े व हा ोज े ट SEZ अंतग त येतो.
munotes.in
Page 29
नागरी व ती भ ूगोल
29 संदभ
१. ---------- हे शहर जगातील पिहल े दशल शहर होते. (6)
अ. यूयॉक
ब. लंडन
क. केप टाऊन
ड. कॅिलफोिन या
२. खालीलप ैक कोणत े वैिश ्य नागरी व तीस सुसंगत नाही? (6)
अ. औ ोिगक ि यांचे ाब य
ब. शेती यवसायाच े ाब य
क. यापारी वसाहत च े अि त व
ड. दाट लोकस ं या
३. ीसम य े ---------------- पे ा अिधक लोकस ं या असल े या व या नागरी व या
संबोध या जातात. (6)
अ. 10000
ब. 30000
क. 20000
ड. 40000
३. भारतीय जनगणना २००१ नुसार या व या ंम ये -------------- पे ा अिधक
काय म पु ष िबगर कृषी यवसायात गुंतलेले असतील यांना नागरी व ती हणता
येईल (6)
अ. 50%
ब. 75%
क. 60%
ड. 80%
५. नागरी लोकस ं ये या माणात वाढ हो या या ि य ेस -------- असे हणतात . (6)
अ. यापारीकरण
ब. औ िगकरण
क. नागरीकरण
ड. क ीकरण
munotes.in
Page 30
30 ३
वसाहतीकरण व ितसर े जग
घटक रचना
३.० उि ेय
३.१ अिवकासाची स ंक पना
३.२ तृतीय जगाची या या
३.० उि ेय
अिवकास हणज े काय व याची कारण े समजून घेणे
तृतीयजगाची संक पना समजून घेणे
अिवकिसत व िवकसनशील देशांची वैिश ्ये अ यासन े
शेतक या ं या सम या अ यासण े
३.१ अिवकासाची स ंक पना
काही वषा पूव एखा ा द ेशा या आिथ क िवकासाची अव था िनदिश त कर याकरता
‘मागासल ेले देश’ आिण ‘ गत द ेश’ असे श द योग कर यात य ेत असत मागासल ेले देश
हा श द अिवकिसत द ेशां या अि मत ेला ध का द ेणारा अस याम ुळे काही काळान ंतर
ा श दाचा योग करण े ह ळूहळू बंद झाल े. मागासल े या देशांम ये सु ा नैसिग क व
मानवी संसाधनाची उपल धता कर यात न आ याम ुळे तेथील जनता दा र , िवषमता
अशा अन ेक गो ीना त ड देत असत े.
जगातील काही देश आिथ क या व ता ंि क या प ुढारलेले आह ेत. या देशातील
लोकांचा रहाणीमानाचा दजा उ च आह े. या उलट का ही देश मागासल ेले िकंवा
अिवकिसत आह ेत. या देशातील लोक अिशि त , गरीब असून यां या राहणीमानाचा
दजा खालचा आह े. जगातील या दोन कार या द ेशांना ‘आहे रे ’ ‘नाही र े’ असे संबोधल े
जाते. आहे रे हणज े ीमंत िवकिसत द ेश व नाही र े हणज े गरीब मागासल ेले देश.
ब याच िवकिसत द ेशांम ये रहाणीमानाचा दजा , मोटार गाडया , ॲटोमेिटक वॉ िशंग
मशीन , कलर ट ेलेि हजन या ं या संदभा त मोजला जातो . या द ेशातील लोका ंकडे या
गो ी असतील या ंचा रहाणीमानाचा दजा चांगला अस े मानल े जाते. नोकरी या स ुिवधा,
शै िणक स ुिवधा व ै क य स ुिवधा, पाणी प ुरवठा, टॉयलेट, सामािजक स ुिवधा व munotes.in
Page 31
वसाहतीकरण व ितसर े जग
31 दळणवळण स ुिवधा या ंचा समाव ेश होतो . या ीन े िवकिसत , ीमंत –आहे रे गटात
इंगलंड, ांस, सं थान े, कॅनडा व जपानचा समाव ेश होतो , तर अिवकिसत गरीब , नाही र े
देशां या गटात बा ंगलाद ेश, सोमािलया , बोिलि हया या द ेशांचा समाव ेश होतो.
३.२ तृतीय जगाची या या
१) बाक आिण हार े यांनी हट या माण े –जगातील स ुमारे ३/४ लोकस ं या हणज ेच
जवळ जवळ ३८०० दशल लोकस ं या एका मोठया गटात राहत े, यात आि का ,
आिशया आिण ल ॅिटन,अमे रकन द ेशांचा समाव ेश होतो . हे सव देश वत ं आह ेत. या
सव देशांचा समाव ेश असल ेला गट हणज ेच तृतीय जग होय .
२) राजक य या तट थ असल े या व आिथ क या िवकसनशील व कमी
औ ोिगकरण असल े या द ेशां या सम ुदायाला ‘तृतीय जग ’ हणतात . अशी या या
िव कोशाम य े दे यात आली आह े.
अिवकिसत िक ंवा िवकसनशील द ेशांची वैिश े :
१) बरेच लोक (७५ ट के) शेतीत ग ुंतलेले असतात .
२) अथ यव थ ेवर शेती, वन उ पादन े, मासेमारी खाणकाम अशा ाथिमक यवसाया ंचा
भाव असतो .
३) शेतीत मज ुरांचे ाधा य असत े. बरीच काम े मजूर करतात . (यं ाचा वापर कमी )
४) शेताचे भाग छोट े असून याम य ेही िवभाजन क ेलेले आढळत े.
५)शेतीची य ं े ाथिमक आह ेत.
६) शेतीतील उ पादन साधारणतः कमी असत े.
७) लोक गरीब असतात ्. दरडोई उ प न ख ूपच कमी असत े.
८) िनर रता , ग रबी व इतर सामािजक कारणा ंमुळे ज मदर ख ूपच जा त असतो .
९) वै क य स ुिवधांचा अभाव , दा र , िनर र ता व इतर सामािजक कारणा ंमुळे मृ युदर
ही जा त असतो .
१०) आयु मया दा कमी असत े.
११) बरेच देश अित र लोकस ं येचे आहेत.
१२) दा र ाम ुळे अ नाचा दजा चांगला नसतो .कुपोषण आढळत े.
१३) पाणीप ुरवठा, टॉयलेट, वै क य स ुिवधा व इतर सामािजक स ुिवधा प ुरेशा नसतात .
१४) शै िणक स ुिवधा ही चा ंग या नसतात . बरेच लोक िनर रही असतात . munotes.in
Page 32
ceeveJeer Yetieesue
32 १५) समाजात ि या ंचा दजा खालचा असतो . ी कामगारा ंना पु ष कामगारा ंपे ा वेतन
कमी िमळत े.
३) िवकिसत व िवकसनशील द ेशांची तुलना
. िनकष आिथ क िनकष िवकिसत द ेश िवकसनशील द ेश
०१ उ प न जा त कमी
०२ समाजातील उ प नातील समानता म यम जा त
०३ उ पादकता जा त कमी
०४ भांडवलाची उभारणी जा त कमी
०५ आिथ क वाढ म यम कमी
०६ तं ानाची पातळी उ च खालची
०७ उज चा वापर जा त कमी
०८ उ पादनाचा कार औ ोिगक ाथिमक
०९ सामािजक स ुिवधा (दळणवळण ) चांग या खराब
१० शेतीतील लोका ंचे माण कमी जा त
११ बाजार प ेठेचा आकार मोठा छोटा
१२ पैसे परत फ ेडीतील स ंतुलन म यम ती
१३ तं ानासाठी अवल ंिब व कमी जा त
१४ यापारातील स ंबंध अनुकूल ितकूल
१५ आयु मया दा चांगली कमी
१६ सा रता जा त कमी
१७ आरो य चांगले खराब
१८ बाल म ृ यूचे माण कमी जा त
१९ साि वक आहार चांगला खराब
२० लोकस ं येचे माण म यम जा त
२१ लोकस ं या वाढ कमी जा त
२२ तांि क कौश य जा त कमी
सां कृितक व राजक य िनकष munotes.in
Page 33
वसाहतीकरण व ितसर े जग
33 २३ ि या ंचा दजा म यम खालचा
२४ वत वणूक आधुिनक पारंपा रक
२५ राजक य थ ैय जा त कमी
२६ समाज आ ोिगक पारंपा रक
२७ सरकार ल करी लोकशाही ह कुमशाही
२८ सां कृितक कमी जा त
िवकसनशील द ेश
िवकसनशील द ेशांची उदाहरण े पुढील माण े
िवकसनशील द ेश
अ) म य व दि ण अम े रका – मेि सको , ाझील , अज ि टना , िचली
ब) आि का - सव देश – उदा. इिज , नायज े रया, केिनया, इथोिपया , सुदान इ .
क) आिशया - भारत, पािक तान , इराण, इराक, अफगािन तान , ीलंका, नेपाळ,
मलेिशया, बांगलाद ेश इ
४) िवकसनशील द ेशां या िवकास सम या : बरेच िवकसनशील द ेश हे पूव युरोिपयन
देशां या वसाहती हो या . िवसा या शतकात ह े बरेच वत ं झाल े. हे देश या ं या देशात
अिधक िवकास क इि छतात , पण ही सोपी गो नाही . यां या िवकासाशी स ंबंिधत
अनेक सम या आह ेत. काही अ ंतग त तर काही बिहग त सम या आह ेत.
शेतक या ं या सम या
शेतक या ं या मुख सम या पा याचा अभाव ही आह े. शेतीतील च ुक या प तीम ुळे
मातीचा कस कमी होतो . मातीची ध ुप होत े. बाजार प ेठ दूर अस ून तेथे पोहोचण े कठीण
असत े. चांगले िबयाण े यांना परवडत नाही . यामुळे धा य उ पादन कमी होत े. ाथिम क
उपकरणा ंचा वापर होतो व बरीच का मे हातान ेच केली जातात . शा धा य
वाढिव यासाठी य न करीत आह ेत. यामुळे धा य उ पादनात वाढ झाली यालाच
ह रत ा ंती अस े संबोधल े जात े. या बदलाम ुळे शेतक या ं या सम या कमी होऊन
दा र यावर मात करण े श य होईल .
४.१) गुरांचे उ पादन स ुधार याची गरज
ब याच द ेशां या अन ेक भागाम य े गुरांचे आजार आढळतात . िहंदू धमा त गाईला पिव
मानतात व याम ुळे भारतात गाई ंची सं या जा त अस ूनही उ पादनावर ब ंधने येतात.
यांचा मांसासाठी वापर कर ता येत नाही .
munotes.in
Page 34
ceeveJeer Yetieesue
34 ४.२) जिमनीची मालक ह कातील ब याच द ेशांतील बदल
ब याच द ेशांत शेतजिमनीच े आकार ख ूपच छोट े आ ह ेत. अशा श ेतीतून िकफायतशीर
उ पादन काढण े कठीण जात े. यासाठी छोटया त ुकडया ंचे एक ीकरण व त ुकडा ब ंदी
कायदा भारत सरकारन े केला जातो .
४.३) मृदेचा अप य
िवकसनशील द ेशामधील बर ेच लोक मातीची ध ुप झाल े या िनस व द ेशात राहतात .
उ ण व म य किटब ंधातील हवामान उ ण अस यान े िकटका ंची वाढ अिधक होत े व
यामुळे १/३ िपक दरवष न होत े. ड गर उतारावर मोठया क ंप यानी म या या श ेतीचा
िवकास क ेला आह े. जोरा या पावसाम ुळे मातीची ध ूप अिधक होत े. उदा.भारत, ीलंका
व ब याच आ न ेय आिशयाई द ेशांतील रबर , चहा व कॉफ च े मळे. याच बरोबर अन ेक
िठकाणी पाणी साठव ून ठेव याची म ृदेची मता कमी आह े. जोरा या पावसाम ुळे मातीची
धुप खूप होत े. उदा. भारता चा पि म िकनारा िवश ेषतः कोकणातील िज ह े. मातीची ध ूप
ही िवकसनशील द ेशांमधील म ुख सम या आह े.
४.४) अ वछ पाणी
पाणी ही मानवाची म ुलभूत गरज आह े. िवकसनशील द ेशामधील ब याच भागा ंम ये
िप या या पा याचा अप ुरा पुरवठा होतो . दाट लोक व ती या द ेशात ही सम या ग ंभीर
आहे. बरेच लोक या ंचे क प ड े नदी िकंवा त यात ध ुतात, आंघोळ करतात व याच
त यात गुरे ही आ ंघोळ करतात . ि या ंना घरातील िप याच े पाणी भर यासाठी
डो यावर पा याच े हंडे घेऊन द ूर वर जाव े लागत े. िवकसनशील द ेशांतील बर ेच आजार
व मृ यू हे खराब / दुिषत पा याम ुळेच होतात . नळाच े पाणी, झाकल े या िविहरी , बंद गटार े
यामुळे ही सम या क मी हो यास मदत होईल .
४.५) जलिस ंचना या सम या
जलिस ंचना या च ुक या प तीम ुळे वेळ आिण क ाचा यय होतो . मागील हजारो वषा
पासून िविहरी आिण लहान तलावा ंचा वापर कर यात य ेत आह े. ते बह ता ंश थोड्या
े ालाच पाणी प ुरवठा करतात आिण उ हा यात ज े हा पा याची िनतांत आव यकता
असत े ते हा कोरड े पडतात .
पाणी साठव यासाठी नवीन जलिस ंचन प ती िवकिसत करण े आव यक आह े. काही
देशांम ये न ा ंचा वाह व प ूर िनय ंि त कर यासाठी मोठी धरण े ब ांधली पािहज ेत.
यामुळे मोठा द ु काळ कमी होऊन िदघ कालावधीसाठी पा याचा साठा िन मा ण होईल .
परंतु ब रेच शेतकरी साठी सोपी प त अवल ंबतात. उदा. खडका ंना भोक पड ून नवीन
िविहर तयार करण े (बोअरव ेल) लाि टकचा वापर क न तळी तयार क न पाणी
साठिवण े, यांि क पा याचा प ंप इ याद चा वापर करतात .
४.६) नैसिग क आप ी
जे हा िवकसनशील द ेशांम ये भूकंप, वादळे, महापूर आिण द ु काळ या सार या न ैसिग क
आप ी य ेतात त े हा या ंना िनय ंि त कर यासाठी अगदी थोडी स ंसाधन े आहेत. भारत, munotes.in
Page 35
वसाहतीकरण व ितसर े जग
35 पािक तान , बांगलाद ेश सतत याला सामोर े जातात . यामुळे घरांचा, शेती, र ते रे वेमाग
यांचा िवनाश होतो आिण सतत िविवध आजार पस न अ पंग व आिण म ृ यू येतो.
जे शेतकरी िपका ं या नाशाम ुळे कज बाजारी झाल ेले असतात . ते यां या कजा पासून
मु हावी हण ून मोठ े शेतकरी िक ंवा सावकाराकड े भिव यातील पीक तारण हण ून
ठेवतात.
जलस ंपि या संसाधना ंचा यवि थत िवकास क ेला तर द ु काळ आिण महाप ुरावर मात
करता य ेते. िप या या पा याची द ेखील िवप ुलता होत े. िपकांसाठी मोठया े ाचा वापर
करता य ेतो. यामुळे भारतीय श ेती े ा या तीन पट े ओलीताखाली आणण े भारताला
श य आह े.
४.७) आधुिनक उ ोगा ंची कमतरता
औ ोिगक द ेश आिण िवकसनशील देश या ं यातील उ ो ग धं ात मोठया माणात
तफावत आह े. पूव चे औ ोिगक द ेश हे स या अि त वात असल े या िवकसनशील
देशातील राहणीमानाची अवह ेलना करीत आह ेत. आज आ न ेय आिशयायी द ेशात रबर
या िपकाची मोठया माणात वाढ झाल ेली अस ून ते िवकिसत द ेशांना क चा मालाचा
पुरवठा करीत आह ेत. तसेच चहा , कॉफ , कापूर, मसा याची िपक , साखर , खिनज े इ.
अ न व क चा मला हण ून िवकिसत द ेशांना जा त प ूरक होऊ शकतो . जा तीत जा त
लोकांना तेल शु ीकरण , खिनज श ु ीकरण व िवतळवण े, चहा, कॉफ , अ न पदाथ हवा
बंद ड यात भरण े इ. कार या यवसायाम ुळे रोजगार उपल ध होऊ शकतो . थािनक
कुटीर व लहान उ ोगा ंना फारस े इंधन व वीज लागत नाही . ते हा अशा उ ोगा ंना
िवकास करण े आव यक आह े.
िवकसनशील द ेशातील ामीण भागात आिण द ेशा या इतर भागात राहणार े बह ता ंश लोक
ग रबी या जीवनाला सामोर े जातात . ामीण भागातील अन ेक लोक शहरात आपणाला
नोकरी व िश ण िमळ ेल या आश ेने शहरी भागात थला ंतर करीत आह ेत. यां या अस े
िनदश नास आल ेले आहे क शहरात लहान सहान रोजगार स ंधी आह ेत. तेथे उ ोगध ंधे
आहेत. बह तांश क चा माल ि या क े यानंतर िवकिसत द ेशांना पाठिवला जातो .
लोकांना कमी िश ण व कमी कौ श य असल े तरी रोजगार उपल ध होतो . िवकसनशील
देशातील ख ूप कमी लोक आ ोिगक उ पादन े िवकत घ ेतात.
४.८) शहरा ं या काही सम या
िवकिसत द ेशातील शहरा ं या त ुलेनेने िवकसनशील द ेशातील शहरात १५० दशल ा ंपे ा
जा त लोका ंना शहरी भागात राह यासाठी जागा नाही . बह तांश लो क शहरा या बाह ेर
उपनगरात राहतात . सव च िवकसनशील द ेशात गजबजल े या उपनगरी भागात लोक
राहत असतात .
मुंबई आिण कलक ा सार या शहरात ५० ट याप े ा जा त लोकस ं या उपनगरात
राहते. गरीब लोक झोपडप ी आिण चाळीत राहतात . यांना घर शाळा व दवाखा याची munotes.in
Page 36
ceeveJeer Yetieesue
36 गरज असत े. आरो य आिण पाणी प ुरवठा करणार े या स ुिवधा प ुरिव यासाठी असमथ /
नाखूष आह ेत.
४.९) उ ोगा ंची आव यकता
ितस या जगातील काही द ेश ीम ंत देशांची न कल कर याचा य न करीत आह ेत. ते
संगणक खर ेदीक न यात गत उपकरणा ंचा वापर क न आपली ितमा बनिवतात .
संगणका या या वापराम ुळे अनेक काया लये आिण क ंप यामधील कामगारा ंना या ंची
नोकरी गमवावी लागल ेली आह े. मानवान े केले या िविवध कार या य स ंशोधनाम ुळे
िवकिसत जगात औ ोिगक ा ंतीला स ु वात झाली . उदा. जे सवॅट यांनी वाफ ेवर
चालणार े इंिजन आिण रॉ बट टीफनसन या ंनी कोळशावर चालणा या आगगाडी या
इंिजनाचा ेट ि टन म य े शोध लावला . िवकसनशील द ेशातील लोका ंनी अशा कारची
औ ोिगक ा ंती केली नाही .
४.१०) ा र ्याचे च
िवकसनशील द ेशात अ नाची कमतरता आह े.तरी द ेखील प ृ वीवरील बह ता ंश
लोकस ं या या द ेशात वाढत आह े. या देशात साधन स ंप ीची कमतरता आह े व
साधनस ंप ीचा फारसा िवकास झाल ेला नाही . तरी द ेखील लोक आन ंदाने जगतात .
काही लोक हणतात क नवीन व ै ािनक शोध स या अि त वात असल े या लोका ंची
अ नाची गरज प ूण क न शकत नाहीत .तसेच लाखो लोका ंना पुरेसे अ न िमळत नाही .
ाणघातक आजार जस े कॉलरा , मले रया, कावीळ याम ुळे आता अन ेक बळी पडतात ;
असे हणण े यो य नाही . िवकसनशील द ेशातील िन म े मृ यू हे अ ना या कमतरत ेमुळे
होतात . लाखो लोक अ न कमतरत ेमुळे ाकोमा व ह ीपाय या सार या आजाराम ुळे
मृ युमुखी पडतात .
आप या असे ल ात येते क , जो गरीब असतो याला प ुरेसा आहार िक ंवा खायला अ न
िमळत नाही . यामुळे ते अध पोटी अश राहतील . शारी रक या अश रािह यान े
याची काय मता कमी राहील व उ पादन मता कमी होईल . कमी उ पादकत ेमुळे
याला कमी उ प न िमळ ेल व तो गरीब राहील . ग रबीम ुळे पु हा याला पोटभर अ न
िमळणार नाही व ह े च अस ेच चाल ू राहील यालाच ‘दा र द ु च ’
( यि गत ) असे हणतात .
िवकसनशील द ेशातील बह ता ंश लोक श ेतकरी आह ेत. तेथील श ेतकरी या ंची पूण श
पणाला ला वून देखील क ेवळ आप या क ुटुंबाला प ुरेल एवढ ेच अ न धा याच े उ पादन
होते. यातून काही प ुढ या वष लागणारी िबयाण े हणून ठेवले जाते. काही अ नधा य
िवकून यात ून खा त ेल, कपडे, मीठ, तेल इ यादी म ुलभूत गरजा प ूण करतात .
जर साठवण ुक ची कमतरता अस ेल,िविवध अवजार े व इतर खचा साठी पैसा हवा अस ेल
तर ते गावाती ल ीम ंत लोका ंकडे जातात .
munotes.in
Page 37
वसाहतीकरण व ितसर े जग
37 वरील आक ृतीव न आप या अस े ल ात य ेते क , िवकसनशील द ेशातील श ेतकरी गरीब
का राहतात . येथील श ेतक याची उ पादकता कमी असत े. यामुळे य उ प न कमी
असत े. यातील काही बाजारात िवकल े जाते. उ प न कमी अस यान े बचत कर याची
श कमी राहत े. यामुळे गुंतवणुक कमी होऊन भा ंडवलाची कमतरता (टंचाई) िनमा ण
होते. भांडवला या कमतरत ेमुळे साधनस ंप ीचा फारसा िवकास होत नाही आिण
अिवकसीत साधनस ंप ीम ुळे व कमी भा ंडवलाम ुळे उ पादकता कमी होत े. उ पादकता
कमी हण ून उतप न कमी राहत े. अशा कार े दा र याच े दु च स ु राहत े.
४.११) जागितक करण आिण याचा िवकसनशील द ेशांवरील भाव
मागील तीन दशकात जगात जा तीत जा त बह रा ीय क ंप या या ं या व त
उ पादनाम ुळे वाढत आह ेत. िववध द ेशाम य े बह रा ीय क ंप यांची परक य ग ुंतवणुक
वाढत आह े. अशाच का रे देशाम य े िवदेशी यापाराची जलद गतीन े वाढ होत
आहे.िवदेशी यापाराचा मोठा भाग बह रा क ंप या िनय ंि त करतात . उदा. भारतातील
फोड मोटस कार िनिम ती उ ोग क ेवळ भारतीय बाजारप ेठेसाठी कार उ पादन करीत
नाही तर िवकसनशील द ेशातही कारची िनया त करतो . याच माण े बह रा ीय क ंप या
या िविवध व त ूंचा यापार आिण स ेवा सुिवधांम ये सु दा मोठया माणात आपला ठसा
उमटवीत आह ेत. परक य ग ुंतवणुक आिण परक य यापक प रणामाम ुळे जागितक
उ पादन आिण बाजारप ेठ जवळ आल ेली आह े.
संदभ
१. खालीलप ैक कोणत े रा हे िवकिसत रा आहे?
अ. जपान
ब. बां लादेश
क. नायज े रया
ड. केिनया
२. खालीलप ैक कोणत े िवकसनशील व अिवकिसत रा ाच े वैिश े नाही?
अ. एकूण लोकस ं ये या ७५% लोक हे शेतीम य े गुंतलेले असतात
ब. देशाचे दरडोई उ प न जा त असत े
क. शेतीम य े यं ाचा वापर फारच कमी केला जातो
ड. देशा या अथ यव थ ेवर ाथिमक े ा या उ ोगा ंचा भाव जा त असतो
३. पुढीलप ैक कोणती िवकसनशील देशाची सम या नाही?
अ. जलिस ंचना या सम या
ब. नैसिग क आप ी
क. देशाचे दरडोई उ प न जा त
ड. आधुिनक उ ोगा ंची सम या
munotes.in
Page 38
ceeveJeer Yetieesue
38 ४. तृतीय जगातील देशां या संक पन े या संदभा त कोणत े िवधान यो य नाही?
अ. लोकस ं येचे दरडोई सरासरी उ प न साधारणपण े कमी होते.
ब. िश णाची पातळी कमी आहे
क. लोकस ं या वाढीचा दर खूपच जा त आहे
ड. सेवा े ातील यवसाय जा त आहेत
५. राजक य ्या तट थ असण े आिण आिथ क ्या िवकसनशील असण े हे
खालीलप ैक कोण या रा ांचे वैिश े आहे?
अ. ितस या जगातील देश
ब. िवकिसत देश
क. अिवकिसत देश
ड. गरीब देश
munotes.in
Page 39
39 ४
बह रा ीय क ंप या आिण जागितक करण
घटक रचना
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ परदेशी बह रा ीय क ंप यांची उ पादन े
४.३ बह रा ीय क ंप यांमुळे िवकसनशील /अिवकिसत द ेशांचा होणारा तोटा
४.४ जागितक करण आिण भारतीय मा यम े
४.० उि े
बह रा ीय कंप या हणज े काय व यांचे व प समजून घेणे
बह रा ीय कंप यांचा भाव अ यासण े
जागितक करणाची संक पना समजून घेणे
जागितक करणाचा शेतीवरील प रणाम अ यासण े
नवीन आिथ क धोरण समजून घेणे
िविवध देशां या संघटना ंची मािहती समजून घेणे
४.१ तावना
बह रा ीय क ंप या
बह रा ीय क ंप या या आ ंतररा ीय यवसाया या चा या आह ेत. बह रा ीय क ंपनी
याचा अथ अ नेक देशांकडून गुंतवणुक क न यापार करणारी क ंपनी द ेशाबाह ेरील
कंप या या जगातील सवा त मोठया आिथ क सं था आह ेत. जवळपास ३०० मोठया
बह रा ीय क ंप या जगातील एक चत ुथा श उ पािदत मालम ेचे िनयं ण करताना या ंची
िकंमत स ुमारे ५० अ ज य ू.एस.डॉलर आह े.
जगात सव मोठया माणात बह रा ीय क ंप या थापन झाल े या आह ेत. यांचे मुख
उ ेश हणज े भांडवलाची ग ुंतवणुक करण े, तं ान , अिधकाराची मािहती ा करण े
आिण िवपणन कौश य ा क न िवद ेशात यापार स ुिवधा थापन करण े होय. याचा
प रणाम सामा य ाहका ं या द ैनंिदन जीवनमानावर होत आह े. याची प रणती या ंचा
यवसाय बाह ेर देशात वाढिव यासाठी िवकसनशील द ेशावरील भावािवषयी चचा करीत
असतात . यातील वाद - िववादावर एका ंतात चचा केली जात े. munotes.in
Page 40
ceeveJeer Yetieesue
40
अथ त ानी एकि त य ेऊन एक मतान े अ स े हटल े आह े क आध ुिनक करणाला
बह रा ीय क ंप या म ूत व प द ेतात आिण स ंप ीची मािहती प ूण तं ान , भांडवल
समृ ी रोजगाराची प रपूण ता याची हमी द ेतात. िवकसनशील द ेशातील सरकार सरकार
या बह रा ीय क ंप यांना आप या देशात / रा यात आण यासाठी उ स ुक आह ेत.
यापार करारातील स ुधारणेमुळे या क ंप या इतर द ेशात िनमा ण क न मोठया माणत
नफा कमिवला जातो .
िवकसनशील द ेशांची वाढ आिण काय मता याम ुळे यांनी बह रा ीय क ंप यांसाठी
आपली दार े उघडीच ठ ेवलेली आह ेत. भिव यातील या चे प रणाम ल ात घ ेणे मह वाच े
आहे. कारण जागितक बाजारप ेठेत िवकसनशील द ेशांची गती ही होऊ शकत े िकंवा
यांची ि थती खालाव ून देखील शकत े. या बाबतील खालील पाच घटका ंवर ल क ि त
करणे आव यक आह े.
१) भांडवल – िवकसनशील द ेशासाठी भा ंडवल ह े उ पादनाच े साधन अस ून ती पायाभ ूत
गरज आह े. आिथ क वाहा या स ंरचनेतील ग ुंतवणुक साठी ह े देश िवद ेशी कंप यांना
य ग ुंतवणुक या मा यमात ून परवानगी द ेते. या कंप या िवकसनशील द ेशाला
आव यक असणा या साधना ंचे िवतरक करतात . बह रा ीय कंप यां या सहा यान े
देशात तं ान देखील आणल े जाते. मालाच े उ पादन तस ेच दळणवळणासाठी त ं ान
आयात क ेले जाते. या िवदेशी कंप या उ पादन आिण िवतरणासाठी क ेवळ मह वा या
नाहीत तर या लहान क ंप या या िवकासासाठी स ु दा उपय ु आह ेत. या थािनक
कंप यांकडे चांगले उ पादन काढ यासाठी य ं े व इतर सािह य उपल ध आह ेत.
िवकसनशील द ेश हे व छ , अिधक चा ंगले तं ा ानाचा प रचय क न द े यासाठी
पुढाकार घ ेत आह ेत. उदा. १९९० म ये ाझील या द ेशात प े ोकेमीकल िवभागात
खासगीकारण कर यासाठी ाझीलन े पुढाकार घ ेऊन या द ेशातील पया वरणाचा
अ यास कर याच े वीकारल े आहे.
२) कौश य – िवदेशी कंप यांना कुशल कामगारा ंची आव यकता अस याम ुळे आप या
देशातील कामगारा ंचे कौश य वाढिवल े आिण या ं या काय मतेवर दो ही क ंप यांचा
फायदा होतो .
३) िनया तीचे माण – वदेशातून होणारी िनया त ही उपय ु असत े. यामुळे एकूण
दरडोई उ प न आिण एक ूण रा ीय उ प न स ु ा वाढत े.
४) नोक या िनिम तीची आ ासन े – बह रा ीय क ंप या आप या सोबत रोजगार
िनिम तीचे आ ासन े देतात. थािनक द ेश हे ामु यान े थािनक कामगारा ंचा िवद ेशी
कंप याम य े वापर क ेला पािहज े असा करा र करतात . यामुळे रा ीय उ प नात वाढ
होते. या नोक यात ून कामगारा ंना पूव या अि त वात असल े या आप या द ेशातील
कंप या प े ा जा त व ेतन िमळत े. थािनक कामगारा ंची गुंतवणुक सु ा घरग ुती उ पादन
वाढिवतात . यामुळे नाग रका ंची व त ूंचा वापर आिण खर ेदी कर या ची मता वाढत े.
िमळकत वाढली क लोक िविवध व त ु तसेच चैनी या व त ु ख रेदी क न आप या munotes.in
Page 41
बह रा ीय क ंप या आिण जागितक करण
41 राहणीमानाचा दजा वाढिवतात . सरकारला कर िमळा याम ुळे लोका ं या गरजा प ूण
कर यासाठी सरकार िनधी उपल ध क न द ेते. आरो य िश ण आिण इतर
काय मांसाठी चा ंगला िनधी ा होतो. अशा काय मात ून नाग रका ंना रा या -रा यात ून
िश णा या स ुिवधा व आिथ क मदत होत े.
५) कठीण कामाच े नेतृ व – सामा य समाजासाठी िवकसनशील द ेशात बह रा ीय
कंप यांनी केलेली गुंतवणुक चा ंगली असत े. यामुळे समाजात क कर याची मता
वाढते. यामुळे देशाची ितमा वाढत े. कारण त ेथील कामगार ि याशील असतात . ते
देशा या आिथ क सुधारणेसाठी मह वाच े असत े.
थोड यात बह रा ीय क ंप या या िवकसनशील द ेशांसाठी फाय ा या असतात . या
भांडवलाचा सार , तं ान , कौश य आिण िनया ती या मा यमात ून आिथ क
पया वरणाचा पाया िवकिसत करतात . नाग रक क याणािवषयी जाणीव असल े या
सरकार या िवकास आिण वाढीवर क ंप या य प रणाम करतात .
७) खिनज स ंप ी व उजा साधन स ंप ी या ंचा िवकास होतो .
८) देशांची मान जगात उ ंचावणार े भ य क प िमळतात .
९) देशातील आिथ क यवसायात िविवधता य ेते, वाढ होत े.
१०) िविवध कार या सेवा-सुिवधा, पाणी, वीज, शाळा, हॉि पटल े, वाहतूक या ंचा
िवकास होतो .
४.२ परदेशी बह रा ीय क ंप यांची उ पादन े -
नानाचा साबण – ल स, रे सोना , िलरील , लाईफबॉय , पीयस , जॉ सन ब ेबी
सोप, पॉ डस्, डेटॉल, िनको.
कपडे धु याचा साबण – सनलाईट , रीन, हील, सफ .
टूथ पे ट, दुधपावडर , टूथ श – कोलग ेट, फोट्डा स, लोजप , िसबाका , गलीम
चहा–कॉफ द ुधपेये- ुक बाँड (रेडलेबल), िल टन (टाइगर , ीनल ेबल) ने कॅफे,
ु.पोलसन , बोन ि हटा, कॉ लान
िब क ट , चॉकल ेट – ि टािनया , कॅडबरी, ५ टार
लेड -७ ऑ लॉ क, वे टेज,
शॅ पू - पॉ डस्, हॅलो, हीना, पामोिलव , ि लिनक प ेशल, सनिस क
म–ि लअरसील , ि लयरटोन , लूसील, फेअर अँड ल हली , िनिवया ,
ओ ड पाईस , डेटॉल.
पावडर – नायिसल , िलरील , पॉ डस्, जॉ सन ब ेबी पावडर
दुध पावडर -िम कम ेड, ने ले, फॅरे स, ए हरीड े, सेरेलॉक munotes.in
Page 42
ceeveJeer Yetieesue
42 बूट च पल – बाटा, करीना
पंखे –जी.ई.सी., ॉ टन, ी हज
िवजेचे सामान –िफिल स , थॉमस, सॅ यो
टोच आिण ब ॅटरी – ए हरेडी, जीवनसाथी
तेल /तूप – डालडा , सोया, रफाईड , ि टल , सन ॉ प
पेय – पे सी( लेहर, िमरांडा) कोकाकोला
आईसि म – कॅडबरी
पेन –पाक र, रेनॉ ड
भारतीय उ पादन े -
नानाचा साबण – हमाम, चंदन, िवजील , मोती, माग वि तक , ओके, खसरोज ,
वि तक (शेकेकाई), िस थॉ ल, जाई पत ंजली.
कपडे दु याचा साबण – िनरमा , डबल ५५५, िवमल , गोदरेजचा वि तक , डेप,
ओडोिपक , सॅनी शर , कुटील उ ोगा ारा बनिवल े गेलेले साबण , पतंजली.
टूथपे ट, टूथपावडर , टूथ श - िमस, ूडे ट, नीम, बबुल, लोब. िवकोव द ंती, डाबर,
बै नाथ लालद ंतमंजन, माकडछाप द ंतमंजन, पतंजली.
चहा-कॉफ द ुध पेये – असम टाटा , बंगालकंचा चहा , प ली , महाराजा चहा , हस
मुखाराय ॲ ड कंपनी, इंिडयन कॉफ व पत ंजली.
िब क ट ,चॉकल ेट – पारले, साठे, मॉड न, अमूल, बेकमेन, पतंजली.
लेड – टोपाज , अशोक , भारत िस हर , सुपरमॅ स, गॅलेट, मॅ स.
शॅ पू – टाटा अफगाण , लॅ मे, कुटीर उ ोग .
म – िवको, बोरोिलन , लॅ मे, इमानी , बोरो लम , जय ी , अफगाण , पतंजली.
पावडर – बोरो लस , लॅ मे, नीमत ुळस
दुध पावडर - अमूल (आईच े दुध सुरि त व सव े आह े )
बूट-च पल – िलबट , लखांनी, लो स , भारत ल ेदर, कुटीर उ ोग .
पेय – थ सअप , गो ड पॉट , माजा, िबसलरी , डू स, मँगोला, िलमका .
munotes.in
Page 43
बह रा ीय क ंप या आिण जागितक करण
43 ४.३ बह रा ीय क ंप याम ुळे िवकसनशील / अिवकिसत द ेशांचा होणारा
तोटा
१) बह रा ीय क ंप यात आध ुिनक य ं साम ु ी अस याम ुळे थोडयाच लोका ंना रोजगार
िमळतो .
२) थािनक गरीब लोका ंकडून खूप काम क न घ ेतात व या ंना अप ुरे / कमी प ैसे देतात.
३) कुशल कामगार बाह े न आण याम ुळे थािनक लोका ंना कुशल कामगारा ं या
नोक या कमी िमळतात .
४) यांि क करणाम ुळे मनु यबळाची गरज कमी होत े.
५) देशातील गरीब व ीम ंत यां या मधील तफावत वाढत जात े.
६) क या मालाची िनया त दुस या द ेशांना करतात . तसेच तयार झाल ेला प का माल
दुस या द ेशात िनया त करतात . थािनक बाजारप ेठेत तो ख ूपच कमी माणात य ेतो.
७) कंपनीचे िनण य दुस या द ेशात (मु यालयात ) घेतात.कंपनी कधीही ब ंद क
शकतात .
८) कामगारा ंना आरो य िवषयक , सुर ा िवषयक अप ु या स ुिवधा प ुरवतात . संकटा या
वेळी अपघात ता ंना पुरेशी भरपाई न द ेता वा या वर सोडतात . उदा. युिनयन
काबा ईड (भोपाल द ुघ टना)
९) पया वरणा या स ंवध नाकड े ल देत नाहीत .
१०) थािनक राजकारणावर दबाव आण ून / पैसे देऊन वतः या फाय ाच े िनण य
घे यास या ंना भाग पाडतात .
जागितक करण हणज े काय-
जागितक करण हणज े देशा या सीम ेबाहेर आिथ क यवहारा ंचा िव तार करण े होय.
यानुसार जागितक अथ यव था ंचे संदभा त िविवध द ेशां या अथ यव थ ेचे एक ीकरण
समािव आह े. याव न िववध द ेशां या अथ यव था ंचे पर पर अवल ंबन प होत े.
हणज ेच जागातीकरण ही आिथ क एक करणाची ि या आह े. खालील का ही
या या ंव न आपणाला जागितक करणाची स ंक पना प करता य ेते.
जागितक ब ँक- जागितक करण हणज े १) उपभो य व त ूं या समाव ेशासह सव
व तूवरील आयात िनय ं णे हळूहळू र करण े २) आयात जकातीच े दर कमी करण े
३) साव जिनक े ातील उप मा ंचे खाजगीकरण करण े होय.
मा कॉ म एस . ॲिडसेशीयह - जागितक करण हणज े जागितक अथ यव था िवकासाच े
जागितक साधन होय .
munotes.in
Page 44
ceeveJeer Yetieesue
44 ा.सी.टी. कु रयन जागितक करण हणज े िविवधता असल े या अथ यव था ंचा सम ूह
होय. यात िविवध काय मा ार े एकम ेकांशी पर पर सहकाय आिण काला ंतराने यां या
वृ ीत बदल करण े.
सी मोदी - मु पधा आिण नव े धोरण या ं यातून उ पादकता व उ पादन वाढिवण े व
संपूण जगाची एकच सलग बाजारप ेठ िनमा ण क न व त ु व सेवांची िव करण े हणज े
जागितक करण होय .
थोड यात जागितक करणा या स ंक पन ेत आंतररा ीय या पाराचा िव तार , बह रा ीय
कंप याचा िव तार व व ृ ी आ ंतरा ीय सहयोगी उ ोगा ंची वाढ व िव तार . भांडवल व
व तु यांचा आ ंतररा ीय पातळी वरील म ु वाह या ंचा समाव ेश होतो .
अ) वाहत ूक तं ानाची भ ूिमका – तं ानातील जलद स ुधारणा हा एक म ुख घट क
जागितक करण ि य ेस ेरणा देत असत े. उदा. गे या प नास वषा त बा वाहतुक या
तं ानात अनेक सुधारणा झाल े या आह ेत.
ब) मािहती आिण स ंदेश वहन त ं ानाची भ ूिमका – वाहतूक तं ानाप े ा मािहती
आिण स ंदेश वहन त ं ानाची भ ूिमका जागितक करणात जा त मह वाची आह े.
अलीकड या काळात स ंपक मा यमा या े ात स ंगणक, इंटरनेट इ यादी म य े चंड
बदल होत आह ेत. जगात क ुठे HIO एकमेकांना स ंपक साध यासाठी तार य ं णा,
दूर वनी , मोबाईल ( मण वनी ) इ. संपक मा यमा ंचा वापर कर यात य ेतो. दुग म
देशातील मािहती व रत उपल ध होऊन या याशी स ंपक साधता य ेतो. ही मािहती
उप हा या मा यमात ून पुरिवली जात े.स या स ंगणकान े जवळपास सव च े ात व ेश
केलेला आह े. आज आपण इ ंटरनेट या अ ुत जगात व ेश केलेला अस ून आप याला
हवी असल ेली कोणतीही मािहती उपल ध होत े, इंटरनेट या मा यमात ून आपणाला
जगात कोठ ेही अ प दरात मािहती पाठवता य ेते व संभाषण करता य ेते.
क) िवदेशी यापार आिण ग ुंतवणुक योजन ेचे उदा ीकरण – आयातीवरील कर हा
यापारातील शत च े एक उदाहरण आह े. काही मया देमुळेच याला िनब ध (शत ) हणतात .
िवदेशी या पार वाढिव यासाठी िक ंवा कमी कर यासाठी सरकार यापारशत चा वापर
करते आिण कोण या कारचा माल िकती माणात द ेशात आणायचा त े ठरवत े.
भारताला वात ं य िमळा यान ंतर भारत सरकारन े िवद ेशी यापार आिण िवद ेशी
गुंतवणुक वर काही ब ंधने (शत ) घातली आह ेत. िवदेशी पध पास ून देशातील
उ पादका ंना वाचिवण े आव यक आह े १९५० ते १९६० या काळात उ ोग ध ंदे िनमा ण
झाले होते. याच काळात आयात पधा वाढव ून नवीन उ ोगा ंना परवानगी द ेणे श य
न हत े. भारतान े केवळ य ं , खते, खिनजत ेल इ यादीनाच आयातीसाठी परवानगी
िदलेली होती . munotes.in
Page 45
बह रा ीय क ंप या आिण जागितक करण
45 १९९१ या जवळपास भारतान े आप या धोरणात काही बदल क ेले. भारत सरकारन े
असे ठरिवल े क , भारतीय उ पादना ंनी जागितक उ पादनाशी पधा केली पािहज े.
यामुळे उ पादका ंम ये उ पादना िवषयी स ुधारणा होऊन उ पादनाची ग ुणा मक सुधारेल.
अशा कार े परक य ग ुंतवणुक आिण परक य यापारावरील शत मोठया माणात कमी
कर यात आला . याचाच अथ मालात स ुधारणा हावी व िनया त करण े सोपे हावे आिण
िवदेशी क ंप यांनी या ंचे उ ोग आिण काया लये भारतात थापन करावीत अस े
सरकारला वाटत े.
अलीकड े आप या अस े िनदश नास य ेते क , सरकार िविवध का रचे िनब ध कमी करीत
आहे, यालाच उदारीकरण हणतात . उदारीकरणा या मा यमात ून यापार यवसायात
वतः िनण य घे याची परवानगी िदली जात े व त े आयात व िनया त करतात . यामुळे
होणा या प रणामा ंचा अ यास करण े मह वाच े आ ह े. यातील काही प रणाम खालील
माण े.
अ) ाहकांसाठी फाय ाच े - जागितक करण आिण उ पादका ंतील ( थािनक आिण
िवदेशी) मोठया पध चा फायदा हा ाम ु यान े नागरी भागातील उ च आिण म यम वग य
लोकांना होतो . ाहका ंपुढे सुधा रत दजा ची व कमी िकमतीची िविवध उ पादन े येतात.
याचाच प रणाम हणज े पूव या त ुलनेने आज मोठया माणावर रहाणीमान स ुधारल े
आहे.
ब) नवीन रोजगार - बह रा ीय क ंप या ग े या प ंधरा वषा पासून भारतात या ंची
गुंतवणुक वाढवीत आह ेत.याचाच अथ भारतातील ग ुंतवणुक या ं यासाठी फाय ाची
आहे. बह रा ीय क ंप या या नागरी भागात मोबाईल फोन , मोटार िनिम ती, िव ुत
उपकरण े, शीत प ेये, फा टफ ूड तस ेच बँिकंग या स ुिवधा िनमा ण कर यासाठी उ साही
असतात . या उ पादन स ं या जा त अस ून ाहक द ेखील भरप ूर असतात . या उ ोग
आिण स ुिवधांमुळे नोक या िनमा ण होतात . या उ ोगा ं या भरभराटीसाठी थािनक
कंप या स ु दा क या मालाचा प ुरवठा करतात . िवदेशी कंप यांबरोबर एक काम क न
काही क ंप या च ंड नफा कमवतात .
क) नवीन त ं ान आिण उ पादन प ती - भारतातील अन ेक कंप या वाढल े या
पध चा फायदा घ े यासाठी समथ आहेत. यांनी उ पादनाची ग ुणव ा वाढिव यासाठी
आधुिनक त ं ान प दतीत ग ुंतवणुक केलेली आह े. काही क ंप यांनी िवद ेशी कंप यांनी
िवदेशी कंप या बरोबर यश वी एक ीकरण क न आिथ क फायदा िमळिवला आह े.
ड) भातातील मोठया क ंप यांनी बह रा ीय कंपनीत गणना / िनिम ती-
जागितक करण ह े काही मोठया क ंप यांना बह रा ीय क ंपनी हण ून उदयास य े यासाठी
श द ेते. उदा. टाटा मोटस , रॅनबॅ सी, एिशयन प े ट, सुंदरम फा टनर इ यादी या
कंप यां या जगभर यापार चालतो . munotes.in
Page 46
ceeveJeer Yetieesue
46 इ) सेवा उ ोगा ंचा िवकास – मािहती त ं ानासारखा क ंप यांना जागितक करणाम ुळे
नवीन स ंधी िनमा ण होतात . भारतीय क ंपनी ल ंडनमधील कंप यांवर आधा रत म ॅगेझीनच े
उ पादन करतात , तसेच भारतातील कॉलस टस ही उ म उदाहरण े आहेत. या यित र
डेटा ए ी, जमा, खच , िहशोब , शासक य काय , अिभया ंि क या सारखी काम े क न
िवकिसत द ेशांना पाठिवतात .
क) लहान उ पादका ंना धो का – जागितक करणाम ुळे लहान उ पादन आिण
कामगारा ंसमोर अन ेक आ हान े िनमा ण होतात . लाि टक ख ेळणी, दु ध उ पादन े,
वन पती त ेल, बॅटरी, कॅपॅसीटर या उ पादना ं या पध मुळे लहान उ ोगा ंना जबर
तडाखा बसल ेला आह े. यामुळे काही क े बंद होऊन अन ेक कामगार ब ेरोजगा र झाल े
आहेत.
ड) रोजगाराची अिनि तता - जागितक करण आिण वाढ या पध मुळे अ न ेक
कामगारा ं या जीवनात बदल झाल ेले आ ह ेत. वाढ या पध मुळे अिलकड े बह ता ंश
कामगारा ंम ये लविचकता आल ेली आह े. याचाच अथ कामगारा ं या नोक या फार या
सुरि त रािहल े या नाहीत . पूव कंप या कामगारा ंची कायम व पी नोकरी भारती करीत
हो या. परंतु आता या ंना कं ाटी नोकर हण ून घेतले जात े. यामुळे यांना वष भर
रोजगार द े याची द ेखील गरज नसत े. कामगार द ेखील जा त तास काम करतात आिण
रा पाळी द ेखील करतात . वेतन कमी द ेऊन कामगारा ंकडून जा त वेळ काम क न
घेतले जात े. वेतन कमी द ेऊन कामगारा ंकडून जा त व ेळ काम क न घ ेतले जात े.
भारतातील अन ेक औ ोिगक े ात आिण स ेवा क ात वरील माण े कामगारा ंची ि थती
आहे. आज बह ता ंश कामगार अस ंघटीत े ात नोक या करीत आह ेत.
४) शेतीवरील प रमाण – शेती हा भारतीय अथ यव थ ेचा कणा आह े. असे हटल े
जाते. भारतीय अथ यव थ े या िवकासात श ेती मह वाची भ ूिमका बजावत े. कारण श ेती
जवळ पास ७० ट के लोका ंना रोजगार उपल ध क न द ेते. यामुळे मोठया
माणावरील लोका ंचे जीवनमान श ेतीवर आधारल ेले आ हे. शेतीतून सुमारे २९ ट के
एकूण रा ीय उ प न िमळत े. अनेक शेती धान उ ोगध ं ांना क या मालाचा श ेतीतून
पुरवठा होतो . उदा. कापड उ ोग , साखर उ ोग , साखर िनिम ती उ ोग , ताग उ ोग ,
तेलिबया इ यादी श ेती धान उ ोगात ून उ पािदत होणा या कापड , साखर , मसा याच े
पदाथ इ या द चा भारतीय िनया त मू यात २० ट के वाटा आह े. ामीण अथ यव थ ेचा
िवकास आिण ामीण लोका ंची खर ेदी मता वाढावी यासाठी श ेतीचा िवकास होण े
आव यक आह े.
१) नवीन आिथ क आिण नवीन श ेतीिवषयक धोरण – इ.स.१९९९ म ये उदारीकरण ,
खाजगीकरण आिण जागितक करणा या दबावा तून भारत सरकारला नवीन आिथ क
धोरण वीकार यासाठी भाग पाडल े आिण इ .स.२००० म ये नवीन श ेती िवषयक धोरण
अमलात आल े. याचा मह वाचा उ ेश हणज े पुढील २० वषा त दरवष ४ ट के वाढीचा munotes.in
Page 47
बह रा ीय क ंप या आिण जागितक करण
47 दर आिण श ेतीकारार व क ं ाटी श ेतीतून खाजगी सहभाग वाढिवण े होय. अ न धा या या
िपकाम य े आ ध ुिनक स ुधारणा कर यासाठी द ेखील त े मदत करत े. शेती स ंशोधानास
ाधा य , सु म ठेवीची वाढ , सहकारी स ं थांची बढती , जमीन स ुधारणा , शेतीजिमनी या
तुकडी करणाच े एक ीकरण , अित र जिमनीच े पुन िवतरण आिण श ेतीसाठी खाजगी
जमीन जमीन करारावर द ेणे इ यादी नवी न आिथ क व नवीन श ेती िवषयक धोरणाची
उि े आ हेत. आता सरकार उदारमतवादी धोरण वीका न श ेती बाजारप ेठ िनमा ण
करीत आह े.
२) शेती उ पादनात वाढ – शेतक या ंनी या ं या श ेतात उ प न वाढवाव े यासाठी
जागितक करण अन ेक संधी आिण पया यांची ओळख क न द ेते. िनवा ह शेती बंद होऊन
नगदी िपका ं या श ेती केली जात े. यामुळे महारा ातील लहान श ेतकरी २00 ते ४००
डॉलर अित र उ प न ा करीत आह ेत.
३) तं ादनातील दरी कमी करण े – िवकिसत द ेश आिण आ ंतररा ीय स ंघटना ं या
मदतीन े सम या सोडिव यासाठी आिण ता ंि क दरी कमी क र यासाठी जागितक करण
मदत करत े. असे अनेकदा िनदश नास य ेते क भारतात एक टन ता ंदूळ उ पादनातील
संयु सं थाना या त ुलनेने तीन पट अिधक क याव े लागतात . जागितक करणा या
मदतीन े शेतीय बदला ंचा िवकास क ेला जात आह े. भारतात मौ यवान न ैसिग क
साधनस ंप ीच े संवध न तसेच वेळ वाचिव यासाठी उ रेकडील ता ंदूळ आिण गह
उ पादन प ्यात आिण श ेतक या ंना आध ुिनक त ं ाची मदत क ेली जात े. याला श ू य
मशागत प ती हणतात . या ार े िबयाण े य मातीत टाकल े जाते. शेतक या ंना खिच क
व वेळ लागणा या श ेत नागर याची गरज नसत े. यामुळे ७५ ट के ॅ टरच े इंधन वाचत े.
यामुळे ३० ते ५० ट के कमी पाणी लागत े व चा ंगले उ पादन य ेते. शेतकरी जवळ पास
दर हे टरी ६५ डॉलरची बचत क शकतात . यामुळे यां या उ पादनातील मोठी
िमळकत वाढत े.
४) चांग या श ेती तं ानाचा सार - भारतातील गत शेतकरी हणतात क , चांगले
उपल ध त ं ान आिण आ ंतररा ीय श ेती स ंबंिधत क ंप यातील स ुिशि त त ण
कामगार या ं या भौगोिलक े ात चा ंग या श ेती त ं ाना या सारासाठी मदत
करतात . मोहमद म ु ताक (शेती त ) यांनी िहमाचल द ेशात तं ानाची स ु वात
कर या साठी मदत क ेली. यांनी सीरम ूर िज ातील मोरनी या िठकाणी ३००००
चौरसफ ूट या े ात वतःच े ह रत ग ृह उभारल े आहे. मागील दहा वषा पासून या ंनी
लाखो पय े कमवतो अस े अनुमान आह े. दररोज १०-१५ शेतकरी या ंचा स ला घ ेतात.
अशा कार े बह रा ीय क ंप या िहमाच ल द ेशा या ड गराळ रा यात ह रतग ृह
तं ानाचा चार कर यासाठी मदत करीत आह ेत.
अ न ि य ेतील वाढीसाठी स ंधी – अमे रकन क ंपनी मॅिकंझी या मतान ुसार भारतीय
शेती यवसायात ाम ु यान े अ न ि या उ ोग वाढ यासाठी अन ेक संधी आह ेत. munotes.in
Page 48
ceeveJeer Yetieesue
48 भारतातील एक ूण शेती उ पादना या क ेवळ १ ट का उ पादनावर ि या क ेली जात े.
या या त ुलनेत संयु सं थान े, ाझील आिण िफिलपाई सम य े हे माण ७० ट के
आहे. जागितक स लागारा ं या अस े िनदश नास आल े क ९९ ट के अ न ह े घरग ुती
तरावर िक ंवा लहान क ुटीर उ ोग आिण मोठ े आ ोिगक े साहस दाखिवतात आिण
जागितक बाजारप ेठेत मागणी असल े या उ पादनाची िनया त करतात . उदा. आं याचा
गर इ यादी . देशात ‘मेगा फूड पाक ’ या िवकासासाठी सरकार १५०० कोटी पया ंची
अनुदान योजना जाहीर क न अ न ि या उ ोगास ो साहन देत आहे.
ता या शेती उ पादना ंचे िवपणन – जागितक करणा या ता या श ेती उ पादनावर
देखील भाव पडतो . भारत म यमवग या ंचा देश असला तरी या ंची खर ेदी श स ंपूण
युरोप समान आह े. भारतातील घटक ह े नवीन यवसाय पया वरणाची आव यकता आिण
गितशीलता ठरिवतात . भारतीय शहरात स ुपर माक ट िडपाट म टल टोअस आिण मॉल
यां या एकि त साखळी या मा यमात ून ताज े पदाथ िकरकोळ भावान े िवकल े जातात .
पुढील काही वषा त हा बाजार िवभाग श ू य ट याव न ३० ट यापय त जा याची
अपे ा आह े. जागितक करणान ंतर या िवकासास स या या िवपणन स ंबंधातील खर
बदल अप ेि त आह े.िवपणन ह े ामु यान े लहान श ेतक या ंकडून दुल ि त जात े याम ुळे
या याकड े ल द ेणे अ यंत मह वाच े आहे.
५) जागितक करणा या इतर बाज ू – जागितक करणा या य ुगात ाम ु यान े शेतीतील
प रवत न ही भारताची अ य ंत गरज आह े. जागितक करण जगाला जवळ आणत आह े.
अथ यव थ े या िविवध िवभागात त े चंड पधा मक वातावरण िनमा ण करत े,
जागितक करणा या मा यमात ून केले या कामास ंदभा त आज भारतीय श ेतीला स ु दा
िविवध सम या ंना त ड ाव े लागत आह े. यातील काही सम या िक ंवा आ हान े खालील
माण े आहेत.
अ) जमीन स ुधारणा - सेझ नंतर जमीन स ुधारणे संदभा त बोलण े िनरथ क आह े याउलट
ामीण श ेतकरी समाज व जमीन यात िवस ंगती आढळत े. सेझ काळाप ूव सव रा य
सरकार या ं या रा यात जा तीत जा त उ ोग थापन कर याची ित ा करीत होत े.
तसेच िवद ेशी दौर े क न या या रा यात परक य भा ंडवल आकिष त करीत होत े.
औ ोिगकरणाला िवकासाची ितक ृती अस े संबोधतात . ामीण भागात उ ोग े ाला
सु वाती या काळात िविवध कारची लोभन े, सव आव यक स ेवा सुिवधा, आिथ क
मदत व कराम य े सुट यासार या तरत ुदी क न द ेतात. याच कारची लोभन े ामीण
भागातील श ेतक या ंना िदली जात नाहीत . रा ये कोण याही प रि थतीत औ ोिगकरण
कर या या उ साहात श ेतक या ंवर ज ुलूम क न जमीन ा क न काय ा ार े
शेतक या ंना थोडीफार द ेऊन या ं या क ुटुंबाचा जीवन जग याचा माग च िहराव ून घेऊन
कंप यांना शेती बहाल करतात . शेतकरी समा या या या न ुकसानीम ुळे उपाययोजनात
चंड बदल होत आह े.
munotes.in
Page 49
बह रा ीय क ंप या आिण जागितक करण
49 ब) ामीण पया वरण द ूिषत- पि म भारतातील सव च रा यात नागरी क ातील
उ ोगध ंदे ामीण भागात थला ंत रत होत आह ेत. महारा ातील नािशक , सांगली,
सातारा , को हाप ूर, औरंगाबाद आिण कोकण प ा याम य े मोठया माणात द ूषण होत
आहे. गोवा रा यात स ु दा ाम ु यान े औषध े िनिम ती आिण म िनिम ती कंप या ामीण
भागात िनमा ण झाल े या पहावयास िमळतात . या कंप या या ंचे या टाकाऊ पदाथ
आजूबाजू या द ेशात टाकतात . यामुळे ामीण श ेती द ेशात जल द ूषण व हव ेचे
दूषण होत े.
क) जमीन िव स ंदभा तील सौ य कायद े - जमीन िव च े कायद े सौ य िक ंवा साध े
असून ते उ ोगा ं या बाज ूनेच आह ेत. सव उ ोगा ंना सामािजक वनीकरण आिण फळ
बागा या नावाखाली जमीन िव काय ापास ून सुट िमळल ेली आह े. अशा कार या
सुधारणेमुळे अनेक औ ोिगक क ंप या वन पती लागवडी या नावाखाली (जसे ह रत
पृ वी) टॉक माक टमधील ामीण भागात ग ुंतवले जात आह े. आिण याम ुळे ामीण
भागातील भ ूमी उपाययोजनात बदल होत आह े.
ड) पीक प तीतील बदल – NEP आिण SAP या अ ंमलबजवणीन ंतर पीक प तीत
अ यंत मह वाचा बदल झाल ेला आह े. मुख अ न िपक े कमी होऊन उसा सारख े जा त
पाणी लागणा या िपका ंची वाढ होत आह े. थािनक गरजा ंकडे दुल क न श ेतीत
जा तीत जा त िनया तीची उ पादन े घे याचा कल वाढल ेला आह े. जा त उ पादन
देणा या हाय ीड िबयाणा ंनी थािनक िबया याप े ा जा त मह व िमळिवल ेले आहे.
इ) प रि थतीिकय सम या - उ च म यम वगा ची वाढती अ नाची गरज बाजारप ेठा
पुरवतात गरीब आिण द ुल ि त ामीण श ेतकरी समाज हा या ं या उ पादनात समाधानी
आहे. हाय ीड िपका ं या उ पा दनासाठी क टकनाशका ंची गरज लागत े याम ुळे जा तीत
जा त पा याचा प ुरवठा करावा लागतो . िब-िबयाण े शेतीस मोठया माणात मह व ा
होत आह े. मिहको सार या िबयाण े िनमा ण करणा या क ंप या श ेतक या ंना कोण या
िपकांचे उ पादन क े हा व कस े याव े. िपकांकडे कसे ल ावे या स ंदभा त माग दश न
करतात . रासायिनक खत े, क टकनाशक े आिण हाय ीड िबयाण े यां या वाढ या
वापराम ुळे भूमीगत पाणी द ुिषत होत े. यामुळे ामीण भागातील पया वरणाची हानी होत े.
फ) जैव िविवधत ेचा हास – गे या अन ेक दशकापास ून दुग म भूमीत आिदवासी उ पा दन
घेतात. काही व ेळा या ंचे वारस वन स ंर णा या नावाम ुळे नेहमी श ेती करीत नाहीत .
परंतु उ ोगा ंचे या व य भ ूमीत वागत क ेले जाते. यापारी ीकोनात ून सागासार या
वन पत चा नाश होतो . यामुळे जैिविवधता धो यात य ेते. याचा िवपरीत प रणाम
आिदवासी लोका ंवर हो तो. आिदवासी लोका ंना वनात ून इंधन, औषधी वन पती , अ न व
जीवन जग याची साधन े उपल ध होतात .
munotes.in
Page 50
ceeveJeer Yetieesue
50 ग) जागितक करणाच े शेतीवरील इतर प रणाम –
१) आिथ क मदतीची सम या – जागितक यापार स ंघटने या माग दश नाने भारत
यापारी िनब ध कमी क न चा ंगला आिथ क िवकास करीत आह े. परंतु शेतीसाठी या
आिथ क मदती या सम य ेमुळे आिण अलीकडील करारा ंमुळे जागितक यापार
संघटने या ीन े शेती एक आ ेपाह सम या झाल ेली आह े. संयु सं थानातील मोठ े
शेतकरी १९ िबिलयन डॉलर आिथ क मदत घ ेतात. युरोिपयन य ुिनयन द ेखील या ंस
अपवाद नाही . दुस या बा जूला त े भारत सरकारवर श ेतक याची आिथ क मदत कमी
कर यासाठी दबाव आणतात . खरे तर भारतीय शेतकरी ह े संयु सं थान े व युरोिपयन
युिनयन या श ेतक याशी पधा क शकत नाहीत . आपल े सरकार ह े शेतक या ंना कमीत
कमी मदत िनधी आिण साव जिनक िवतरण प तीला आिथ क मदत प ुरिव यासाठी
केवळ आ ासन देते. संयु सं थान े आिण य ुरोिपयन य ुिनयन या मोठया सहकाया मुळे
भारतातील अ ना या िक ंमती प े ा या ं या िक ंमती कमी आह ेत. ब याच काळापास ून
आपण यापारी िनब ध कमी क े यामुळे भारतीय बाजारप ेठेत संयु स ं थान े आिण
युरोिपयन य ुिनयन मधील च ंड िपक / अ नधा य भारतात य े याची श यता आह े.
भारतीय श ेती आिण श ेतक या ंना िवद ेशी पध पासून वाचिव यासाठी भरत सरकारन े
कडक उपाय योजना करण े अ यंत आव यक आह े.
२) साव जिनक आिण खाजगी ग ुंतवणुक – आज सरकारी आिण साव जिनक े ाची
शेतीतील ग ुंतवणुक कमी कमी होत आह े. अ नधा यातील जागितक यापारा या ीन े
िवचार क ेला र जलिस ंचन, संशोधन आिण िवपणन , साठवण ुक या स ुिवध शीत ग ृहे
इ यादी स ुिवधांसाठी सरकारी आिण खाजागी ग ुंतवणुक कर याची अ य ंत आव यकता
आहे. याचा उपयोग म ृदेची उ पादकता आिण िविवध िपका ं या उ पादना या
िवकासासाठी भारतीय श ेतक या ंना फायदा होऊ शकतो आिण जगातील अ न बाजारात
भावीपण े पधा करता य ेईल.
३) रा ीय तरावर अ न प ुरवठ्याला घटक –
भारतातील कमी खर ेदी श असल े या लोकाच े माण जा त आह े.
जागितक करणा या भावाचा प रणाम अ न पुरवठ्यावर होतो . यांचे कारण हणज े मोठे
शेतकरी थािनक बाजार प ेठेत कमी िकमतीत िव कर याप े ा या ंचे उ पादन िनया त
क न जा त िक ंमत िमळिवतात . ही प रि थती टाळ यासाठी सरकारन े शेती मालाचा
वापर आप या िनय ं णात ठ ेवणे आव यक आह े.
४) संयु सं थान े आिण य ुरोिपयन द ेशातील आिथ क सहकाय कमी कर यासाठी
य न –
भारत हा िविवध कारची फळ े, भाजीपाला मसाल े, तांदूळ इ याद च े उ पादना करणारा
एक म ुख देश आह े. परंतु भारतातील क ृषी उ पादकता ख ूप कमी आह े. यामुळे
भारतीय श ेतकरी आ ंतररा ीय बाजारात न जाण ेच पसंत करतात . जागितक यापार
संघटनेच शेतीवरील करार हा क ेवळ भारतासार या िवकसनशील द ेशासाठी िलिखत munotes.in
Page 51
बह रा ीय क ंप या आिण जागितक करण
51 व पात अन ुकूल आह े. परंतु याची अ ंमलबजावणी आिण उपयोगीही श ेती उ पादन े
आंतररा ीय बाजारप ेठेत पाठिव यासाठी क ेला आह े. िवकिसत द ेश अन ेक वषा पासून
यां या श ेतक या ंना मोठ ्या माणात सवलती द ेतात. यामुळे आप या सरकारन े
िवकिसत द ेशां या मा यमात ून िवकिसत द ेशातील श ेतक या ं या सवलती कमी
कर यासाठी दबाव आणला पािहज े आिण ीम ंत व िवकसनशील द ेशासाठी
शेतक या ं या सार याच तरावर आणण े आव यक आह े.
५) यापारा स ंदभा त बुि वंत मालक अिधकाराची उपयोिगता आिण भारतातील
शेती –
जागितक यापार स ंघटनेची यापारा स ंदभा तील ब ुि वंत मालक अिधकाराची
अंमलबजावणी क ेली आह े. भारतीय श ेतीसाठी िबयाण े आिण वन पतीच े मालक
अिधकार िदल े जातील . ही गंभीर बाब आह े. िविवध कारची उ पादन े भारतासार या
िवकसनशील द ेशातील श ेतीकड ून बह रा ीय क ंप यां या हातात थला ंत रत क ेली
जाऊ शकतात . उदा. भारतातील ‘नीम’ बासमती आिण हळदी या सम या . हे देश
यां याकड े उपल ध असल ेली सम ृ ी आिथ क ि थती साधन स ंप ी स ंशोधन आिण
त य या सहा यान े मोठ्या माणात वन पती आिण िविवध कारची िबयाण े
िवकिसत क शकतात . यामुळेच तर भारत सरकारन े शेती िवभागा ार े ल क ि त
क न िविवध शा ा ंना वन पतीसाठी एकािधकार ा कर यासाठी उ ेजन िदल े
आहे. आिण यासाठी क ृषी िव ापीठात स ंशोधन क े ही था पन कर यात आल ेली
आहेत.
६) शेतकरी वाद / सम या –
१९६० या दशकातील ह रत ा ंतीही ाम ु यान े अ न धा या या उ पादना या
वाढीसाठी जबाबदार आह े. ह रत ा ंतीतील अ न धा या या उ पादन वाढीसाठी
चांग या कार या िबयाणाचा वापर , जलिस ंचना या स ुिवधा, क टक नाशके, जंतुनाशके
व रासायिनक खता ंचा वापर इ यादी घटक मह वाच े आह ेत. असे असल े तरी
अ नधा या या उ पादन वाढीसाठी प ुढील काही घटक मह वाच े आहेत हे घटक हणज े
१) भारतीय श ेतीही मोठ ्या माणात मा स ून पावसावर आधारल ेली आह े. हा पज य
अिनि त ब ेभरवशाचा आिण असमा न िवतरणाचा आह े. २) शेतक याच े दा र ्य आिण
शेतजिमनीच े लहान त ुकडे यामुळे मालका या ार े कसणा याची िपळवण ूक आिण श ेतीचा
असंतुिलत िवकास ह े देखील इतर घटक भारतातील अ नधा या या उ पादनातील
मया िदत वाढीसाठी जबाबदार आह ेत. शेती साधना ं या वाढ या िक ंमती उदा . िबयाण े
खते, िकटकनाशक े इ यादी आिण आ ंतररा ीय बाजारातील श ेती उ पादना ं या
तुलना मक कमी िक ंमती भारतीय श ेतीसाठी सम या िनमा ण करतात . उदा. भारतातील
बाजारप ेठेतील ग हाप े ा आ ंतररा ीय बाजरप ेठेत खर ेदी केलेला गह व त आह े. काही
िमल-मालक थािनक बाजार पेठेतून गह खर ेदी कर याप े ा आ ंतररा ीय बाजारप ेठेतून
खरेदी करण े प संत करतात . तसेच दूध आिण द ु धज य पदाथ आंतररा ीय
बाजारप ेठेतून खर ेदी करण े व त पडत े. munotes.in
Page 52
ceeveJeer Yetieesue
52
कज बाजारी श ेतकरी –
शेती संबंिधत सािह या या वाढ या िक ंमतीम ुळे लहान श ेतकरी आिण या ं या कुटुंबावर
प रणाम होतो . लहान श ेतकरी वाढत े कज आिण तणावाखाली दाबल े जात आह ेत.
पंजाब क ृषी िव ापीठ , लुिधयाना या ंनी केले या अ यासान ुसार प ंजाब मधील ८९ ट के
शेतकरी कजा या िवळ यात अडकल ेले आ ह े. पंजाबला भारता या धा याच े कोथर
हणतात आिण त ेथील श ेतक या ंची अशी ग ंभीर प रि थती आह े. तर इतर रा या ंची
काय प रि थती अस ेल.
७) सेझची िनिम ती /सु वात –
िवकासा या नावाखाली भारतातील स ुपीक श ेतजमीन मोठ ्या मोठ ्या इमारती आिण
मािहती त ं ान इ यादीसाठी िब डर लोका ंकडे चालल ेली आह े. पि म ब ंगाल िस ंनगूर
तालु यात टाटा मोटस नी श ेतक या ंची जमीन स ंपादन क े यामुळे टाटा मोटस या
िवरोधात ती आ ंदोलन कर यात आल े आिण श ेतक या ंचे बंड पि म ब ंगालमधील
नंदी ाम , उ र द ेशातील दा ी , हरयाणातील ग ुडगाव आिण महारा ातील रायगड
िज ात स ेझ िवरोधात आ ंदोलन प ेटले.
८) ग रबी –
शेतीिपका ं या अपयशाम ुळे व इतर अन ेक कारणा ंमुळे ामीण भागात ग रबी वाढत आह े.
यामुळे अनेक शेतक या ंचे संतापाची जाणीव िनमा ण झाल ेली आह े. आप याला ह े ल ात
घेतले पािहज े क भारतातील एक ूण न लवा ांपैक एक त ृतीयांश न शलवादी
ामु यान े शेती उ पादनातील अपयश आिण ामीण दा र ्यामुळे िनमा ण झाल ेले
आहेत.
९) पा याची कमतरता –
बह तांश बह रा ीय क ंप या या ंचे उ ोग उदा . पेय, अ न ि या , वन स ं कृती इ यादी
ामीण भागातच स ु करतात . या सव उ ोगा ंना च ंड पाणी लागत े या क ंप या मोठ ्या
माणात भ ूिमगत पा याचाच उपसा करतात . यामुळे पा याची कमतरता िनमा ण होत े.
िकना या लगत या द ेशात िविहरीत ून मोठ ्या माणात पाणी काढल े जात े. यामुळे
िविहरीतील िप याच े पाणी ारय ु हो यास स ु वात होत े. तसेच काही िविहरी कोरड ्या
पडतात . अशा द ेशात िदवस िदवस पा याची कमतरता मोठ ्या माणात िनमा ण होत
आहे.
१०) शेतक या ं या आ मह या –
भारतात ७० ट के शेतकरी या ं या छोट ्याशा जाग ेवर शेती क न आपली या अ नाची
गरज प ूण करतात व िनयिमत उ प न िमळवतात . यापैक बह ता ंशी लहान आिण द ु यम
गटातील अस ून या ं याकडे ०.४ हे टर जमीन आह े. शेतजिमनीच े लहान त ुकडे, munotes.in
Page 53
बह रा ीय क ंप या आिण जागितक करण
53 उ पादना या वाढ या िकमती , वाढते क ज , काही श ेतमाला या आ ंतररा ीय बाजार
पेठेतील कमी दर याम ुळे अनेक सम या िनमा ण झा याम ुळे शेतकरी आ मह या करतात .
िवदभा तील श ेकडो श ेतक या ंनी याम ुळे आ मह या क ेले या आहेत.
‘रा ीय ान म ंडळ’ भारत सरकारन े हे मंडळ थापन क ेलेले असून या या २००६
या रा ीय अहवालात खालील गो ी आह ेत – शेती भारतातील ६० ट याप े ा जा त
लोकस ं येला जीवन जग यासाठी म ुख साधन े पुरिवते. एकूण दरडोई उ प नाचा भाग
सतत कमी होत असला तरी द ेशातील हा मोठा आिथ क िवभाग िश लक आह े. देशा या
िविवध भागातील श ेती या सम या ंची होणारी वाढ आिण कमी व लहरी वाढीचा दर ह े
केवळ रा ीय अ न स ुर ेवर नाही तर स ंपूण देशा या आिथ क जीवनात स ु ा धोका
पोहचिवतात .
११) सं कृतीवरील प रणाम –
मानव पूव पे ा आज एकम ेकां या जवळ आल ेला आह े. पूव या त ुलनेने मािहती आिण
चलन व रत थला ंतरीत होत े. जगा या एका भागात उ पािदत झाल ेला माल आिण
सुिवधा जगा या सव च भागात द ेखील उपल ध होतात . आंतररा ीय स ंदेश वाहन ह े
अ यंत सोप े झाल े असून आंतररा ीय वास स ुलभ झाल ेला आह े. आपण एकम ेकांवर
अवल ंिबत अस ून दळणवळणातील स ुलभ आिण त पर गतीम ुळे पृ वीवरील मानवाची
सं कृती आिण च ंड फरक अन ुभव यास िमळतो . आपणाला जगातील बह ता ंश
धोकादायक गो ना सामोर े जाव े लागत आह े. या घटन ेला जागितक करण असे
संबोधतात . जागितक कर णाचा काळ हा चाल ू कालावधी या वण नासाठी यो य आह े.
‘मंदी’ ‘शीतय ु ाचा काळ ’ ‘अवकाश य ुग’ हे इितहासा या िविश कालावधीच े व ण न
जागितक करणात ून होत े.
काही लोक जागितक करणास जागितक यापार अस े संबोधतात . परंतू जागितक करण
केवळ यापाराप ुरते मया िदत नाही . याची या ी च ंड आह े. जागितक तरावर कामगार
संघटना , आंतररा ीय दहशतवादी आिण इतर उप म जगभर राबिवल े जातात . यांना
देशा या सीमा ंचे बंधन नसत े.
सार मा यमा ंचा भारतीय स ं कृतीवरील प रणाम –
आज या य ुगातील सारमा यम े आिण जागितक करण ा अ य ंत गितशील स ंक पना
आहेत. आधुिनक समाजात या दो ही अ य आह ेत. येक मानवाला
जागितक करणािशवाय जगण े श य नाही . तो नेहमी काळ नाणी व ेळेतील अडथळ े पार
कर यासाठी िवचार करीत असतो . पूव पे ा आज जागितक करण जा त गितशील
झालेले आहे.
जागितक करण ही घटना नस ून ि या आह े. ती आिथ क ि य ेपे ा ख ूप मोठी आह े.
सव मानवाला एक करणारी ही एक ि या आह े. ती स या या िपढी समोरील अ य ंत munotes.in
Page 54
ceeveJeer Yetieesue
54 मह वाच े आ हान आह े. संपक मा यमातील नवीन त ं ाना या मदतीम ुळे पूव चे तुलनेने
आज जा त आ हाना मक झाल ेले आहे. आपण एक ल ात घ ेतले पािहज े क मा यम े ही
आप या सवा ना जागितक करणाचा अन ुभव द ेणारी साधन े आहेत. आपण र ेडीओवर पॉप
यूिझक ऐक ून हॉलीव ूडचे िसनेमा पाह न िक ंवा िवद ेशात आप या िम ाला ईम ेल पाठव ून
जागितक करणाचा अभ ूतपूव अनुभव घ ेतो आिण जागितक स ं कृतीचा उपयोग दश िवणे
श य नाही . आपण या घटन ेचा िवचार क ेला पािहज े क आप याला याची गरज अस ून
या या प रणामा ंना सामोर े जा यासाठी आपण वत : तयार असण े आव यक आह े.
जागितक मा यम प ती –
जागितक करणा या य ुगात मा यमा ंना समज ून घेणे अ य ंत मह वाच े आ ह े. कारण
उ पादन आिण िवतरणाची मािहती आिण ितमा ंचा तो जगातील एक मह वाचा द ूवा
आहे. जागितक मा यम े अमया द िनवड आिण वत ं मा यम े पुरिवतात . आवड िनवडीच े
वातं य आपण अन ुभवीत आहोत .
जागितक मा यम े स या िवकिसत द ेशा ार े अंमलात आणली जातात . वान र दस , वॉ ट
िड ने, सोनी, जनरल इल ेि क स इ यादी यातील काही मह वाची आह ेत. याचाच
अथ ते जागितक बाजारप ेठ चालिवतात आिण लहान घटक या ं याशी पधा क शकत
नाहीत . या जागितक य ुगात मा यमा ं या श च े क ीकरण / वाढ िवश ेषत: िवकसनशील
देशांसाठी एक ग ंभीर सम या आह े.
४.४ जागितक करण आिण भारतीय मा यम े
मा यम प ती या िवकासाच े आपण आज सा ीदार आहोत . १९८० पय त रेडीओ,
वत मान प े, दूरदश न आिण िच पट उ ोग वद ेशी होत े आिण भारत सरकार या
मा यमात ून चालत होत े. असे असल े तरी भारतीय मा यमा ंम ये १९९० या
कालावधीत ख ुप बदल झाल ेले आहे. हा बदल सव थम स ंयु सं थान े आंतररा ीय
नाणेिनधी आिण जागितक ब ँक या ंनी सरकारवर अथ यव थ ेचे खाजगीकरण
कर यासाठी दबाव आणला . दुसरे हणज े नवीन मािहती आिण स ंदेश वाहन त ं ाना या
आगमनात ून देशाबाह ेर म यम स ं था थापन क न या ंचा माग मोकळा करण े भारतीय
मा यम यं ाने वरील आिण समाज व स ं कृती वर या िवकासाच े प रणाम पहावयास
िमळतात .
भारतासाठी जागितक करण एक स ंधी तस ेच धोका द ेखील आह े. स या अि त वात
असल े या मा यमा ंचा फायदा कमी व धोका जा त आह े.
संपक मा यमा ंचा भारतीय स ं कृतीवरील प र णाम –
भारतीय स ं कृतीवर स ंपक मा यमा ंचे जे चांगले प रणाम होतात त े आपणाला खालील
माण े सांगता य ेतात. munotes.in
Page 55
बह रा ीय क ंप या आिण जागितक करण
55 १) रा ीय एका मता – दूरदश न, िच पट इ यादी स ंपक मा यमाची साधन े रा ीय
एका मता िटकवतात . ते िविवध जाती धम सं कुती या लोका ंना एक क न
समाजात शा ंतता व ऐ य िनमा ण करतात . उदा. दूरदश न मािलका ‘झांसी क राणी ’
िकंवा िहंदी िसन ेमा ‘गांधी’ इ यादी .
२) कौटुंिबक स ंबंध / ढ / मजबूत – दूरदश न वरील काही काय म क ुटुंबा या
एक ीकरणास मदत करतात . असे काय म क ुटुंबातील लोक एकि तपण े पाहतात
आिण आ नंदाने एकि त जीवन जगतात .
३) ि या ंची सकारा मक आिण काय म भ ूिमका – दूरदश न वरील काही काय म
आिण िच पटात ि या ंचा सकारा मक आिण काय म भ ूिमकेचे दश न केलेले
असत े.
४) आिथ क िवकास – दैिनक वत मान प ातील जािहराती , रेडीओ आिण द ूरदश न
य आिण अ य र या रोजगार िनिम ती करतात . एकदा रोजगार ा झाला क
लोकांचा खर ेदी श वाढत े आिण याम ुळे आिथ क तस ेच शै िणक आिण
सां कृितक ीकोनात ून राहणीमानात स ुधारणा होत े.
५) जाणीव जाग ृतीत वाढ – घटना मक अिधकारावरील वत मानप ातील अन ेक लेख
आिण र ेडीओ व द ूरदश न वरील अन ेक काय मात ून सामािजक आिण न ैितक आधार
ा होतो . यातून घटन ेने िदलेले अिधकार आिण जबाबदारीची जाणीव लोका ंम ये
िनमा ण होत े.
६) सामािजक सम या ंना प ुढे आणण े – िविवध कारची सारमा यम े अनेक
सामािजक काय मांना पुढे आणतात . उदा. बालकामगार , ह ंड्याला िवरोध , वाढ या
वया या सम या , अशा काय माम ुळे चांग या स ं कृती या मह वािवषयी जाणीव
लोकांम ये िनमा ण होत े.
संपक मा यमा ंचे िवघातक िक ंवा वाईट प रणाम –
१) इ.स. १९९१ म ये भारतातील भागात क ेवळ १० ट के लोका ंकडे दूरदश न होत े.
परंतु १९९९ म ये याच े माण ७५ ट या पय त वाढल े, ामीण भागात द ेखील
केवळ इ ंटरनेट या स ुिवधा व तात मोठ ्या माणात उपल ध होत आह ेत. आिण
यामुळे अनैितक गो ी त ण वगा या हाती िमळतात .
२) िहंसाचारात िवश ेषत: मिहला ंवरील अ याय व अ याचारात वाढ हो ते.
३) सामािजक म ु यांचा सव हास होत आह े. आिण याम ुळे मिहला आिण ज े
लोकांचा आदर कमी झाल ेला आह े.
munotes.in
Page 56
ceeveJeer Yetieesue
56 िविवध द ेशां या स ंघटना
आपली राजक य , सामािजक िक ंवा आिथ क उि े सा य कर यासाठी िविवध द ेश एक
येऊन स ंघटना थापन करतात . यामुळे जागितक घडामोडी म ये यांना मह व ा
होते व या ंची उि े सा य कर यास मदत होत े.
१) अरबलीग – अरबी भाषा बोलणा या द ेशांनी २२ माच १९४५ साली ही स ंघटना
थापन क ेली. याचे मु यालय क ैरो, इिज य ेथे असून सुमारे २२ देश याच े सभासद
आहेत. यातील म ुख देश पुढील माणे – इिज , इराण, जॉड न, कुवेत, कतार ,
सौदी अर ेिबया, िसरीया , येमेन, अ जे रया इ .
२) आिशयन – आ नेय आिशयायी द ेशांची स ंघटना ८ ऑग ट १९६७ ला या
संघटनेची थापना झाली , याचे मु यालय जाकाता , इंडोनेिशया य ेथे आहे. सहभागी
देश, बुनेई दार ेसलाम , कंबोिडया , इंडोनेिशया, लाओस , मलेिशया, यानमार ,
िफलीिप स , िसंगापूर, थायल ंड व ि हय ेतनाम – आ नेय आिशयाई द ेशांत आिथ क
थैय रहाव े या द ेशांचा आिथ क िवकास हावा या उ ेशाने ही स ंघटना थापन
कर यात आली आह े.
३) कॉमन व े थ – पूव या ि टीश सा ा यातील द ेश या संघटनेत आहेत. याची
थापना १९३९ साली झाली व याच े मु यालय ल ंडन, इं लंड येथे आ हे. याची
सद य स ं या स ुमारे ५३ आहे.
४) युरोिपयन य ुिनयन िक ंवा युरोिपयन क य ुिनटी – युरोिपयन य ुिनयन १९९४ पय त
युरोिपयन क य ुिनटी या नावान े ओळखल े जात अस े. या संघटनेत पूव या तीन
संघटना ंचा समाव ेश आह े. युरोिपयन य ुिनयनच े २७ सद य अस ून याच े मु यालय
बेि जयम म य े आहे. या संघटने या १३ देशांम ये बेि जयम , जम नी, ीस, पेन,
ा स , आयल ंड, इटली , नेदरलँड, ऑि या , पोतु गाल, लो ह ेिनया व िफनल ॅड)
युरो हे समान चलन वापरल े जाते.
५) आंतररा ी य हवाई वाहत ून संघटना – याची थापना १९४५ साली झाली .
एकमेकां या सहकाया ने जगातील वाहत ूक स ुरि त िनयिमत व कमी खचा त
कर यावर या स ंघटनेचा भर आह े.
६) नाटो – १९४९ साली सा यवादी रिशया या िव तार ि य ेला त ड द े यासाठी ही
संघटना थापन झाली . सु वाती ला याच े १२ सद य होत े. नंतर सद य स ं या २६
झाली. याचे मु यालय ब ेि जयम म य े आहे.
७) ओपेक : पे ोिलयम त ेल िनया तदार रा ा ंची स ंघटना – खिनज त ेलाचे उ पादन
िनयं णात ठ ेऊन जागितक बाजारप ेठ तेलाला जा त भाव िमळावा या उ ेशाने ही
संघटना १९६० या स ट बर म य े थापन झाली . सुमारे १३ तेल उ पादक द ेश
याचे सद य आह ेत. याचे मु यालय ि हए ना , ऑि या य ेथे आ ह े. सद य –
अ जी या , युकेडोर, गॅबन, इंडोनेिशया, इराण, इराक, कुवेत, िलिबया , नायज े रया,
कतार , सौदी अर ेिबया, युएई, व हेनेझुएला. munotes.in
Page 57
बह रा ीय क ंप या आिण जागितक करण
57 संदभ
१. पुढीलप ैक कोणती बह रा ीय कंप यांची (MNC's) वैिश ्ये आहेत?
अ. थािनक वच व
ब. आंतररा ीय ऑपर ेशन
क. संसाधना ंचे सामूिहक ह तांतरण
ड. मोठा आकार
बह रा ीय कंप या यापैक कोण या घटकावर ल क ि त करतात ?
I. कॅिपटल
II. कौश य
III. िनया त (8)
अ. केवळ I
ब. I, II आिण III
क. केवळ II आिण III
ड. केवळ III
२. __________ हणज े देशा या सीमाबाह ेर आिथ क यवहारा ंचा िव तार करणे होय.
अ. उदारीकरण
ब. खासगीकरण
क. जागितक करण
ड. िनगु तवणूक
३. पुढीलप ैक कोणता जागितक करणाचा नकारा मक भाव आहे?
अ. नवीन रोजगार िनिम ती
ब. सकारा मक भांडवल वाह
क. सां कृितक देवाणघ ेवाण
ड. औ ोिगक देशांमधील संर णवादी धोरणे
४. बह रा ीय कंपनी ही अशी कंपनी आहे जी उ पादनाच े मालक िकंवा
िनयं ण_______ मधून ठेवते
अ. एक देश
ब. एकापे ा जा त देश
क. केवळ िवकसनशील देश
ड. केवळ िवकिसत देश
munotes.in
Page 58
58 ५
ा यि क भ ूगोल
(साधा त ंभालेख)
भौगोिलक मािहती ाम ु यान े दोन कारची असत े.
१) काळाशी स ंबंिधत मािहती (Temporal Data) उदा. १९७१ ते २०११ या
काळातील चीन या लोकस ं येत झालेली वाढ िक ंवा तांदळाच े उ पा दन.
२) देशाशी स ंबंिधत मािहती (Spatial Data) उदा. इं लंड, चीन, ऑ ेिलया, कॅनडा
इ यादी द ेशांची लोकस ं या.
काळाशी स ंबंिधत असल ेली मािहती ामु यान े स या आल ेखा ार े दाखिवतात .
आलेखातील िब ंदू रेषे ारे जोडल े व याम ुळे आलेखा या र ेषे या व पाव न
लोकस ं येत िकंवा उ पादनात झाल ेली वाढ िक ंवा घट ल ात य ेते.
यावेळी िदल ेली भौगोिलक मािहती द ेशाशी स ंबंिधत असत े याव ेळी िविवध द ेशातील
मािहती वत ं असत े. उदा. चीनमधील लोकस ं येची वाढ भारता या लोकस ं ये या
वाढीवर अव लंबून नाही व याम ुळे अशी मािह ती आल ेखा माण े एकम ेकांना जोडता य ेत
नाही. अशी ाद ेिशक मािहती वत ं तंभलेखा ार े िकंवा द् डाकृती ार े दश िवली जात े.
आलेखात क ेवळ बारीक र ेषेचाच वापर क ेला जातो तर द ् डाकृतीत ला ंबी व ंदी
असणारा त ंभ, द् ड अथवा आय त वापरला जातो , यामुळे आल ेखापे ाही द ् डाकृती
चटकन डो यात भरत े व आल ेखापे ा जा त भावी ठरत े.
द् डाकृती उभी िक ंवा आडवी दो ही कार े काढता य ेते – हणज ेच द ेशांची नावे
अ ावर िक ंवा य अ ावर घ ेता येतात.
सा या द ् डाकृतीतील द ेशांची नावे एक अवल ंिबत चाल उदा . देशातील लोकस ं या
िकंवा उ पादन िदल ेले असत े. साधी द ् डाकृती ही र ेषा मक आक ृतीचा (Linear
Diagram) एक कार अस याम ुळे तंभाची िक ंवा द् डाची ला ंबी िदल े या आकड ्यां या
सम माणात असत े. द् डाची ंदी फारशी मह वाची नसत े िकंवा द् डाकृतीचे वचन
करताना ंदीचा िवचार क ेला जात नाही . असे असल े तरीही िदल े या आकड ेवारीच े
व प , ित यातील एक ूण घटका ंची सं या आिण या कागदावर ही द ् डाकृती काढणार
या कागदाचा आकार इ यादी घटक ल ात घ ेऊन द ् डाकृतीची ंदी ठरवावी लागत े.
ंदी फार कमी िक ंवा फार जा त अस यास द ् डाकृती बेढब िदसत े. श यतो
द् डामधील अ ंतर हे या द ् डा या ंदी इतक ेच िकंवा याप े ा कमी असाव े. munotes.in
Page 59
ा यि क भ ूगोल
59
खाली िदल े या आक ृतीचे वचन करा व सोबत या ा ंची उ र े ा.
धा य उ पादन :
१) चीनमधील धा याच े उ पादन िकती टन होत े ?
२) थायलँडमधील उ पादनाप े ा चीन व भारतातील धा याच े उ पादन िकती पट नी
जा त आह े ?
३) धा याच े सवा त जा त व सवा त कमी उ पादन कोण या द ेशात आह े ?
४) इंडोनेिशया, बां ला देश व भारतातील धा याच े उ पादन िकती टन आह े ?
munotes.in
Page 60
ceeveJeer Yetieesue
60 खालील आक ृ यांचे वाचन करा व यावर आधा रत ांची उ र े ा.
१) कापसाच े सवा त जा त उ पादन कोण या द ेशात आह े ?
२) रिशया , भारत व स ंयु सं थानातील कापसाच े उ पादन िकती टन आह े ?
खालील मािहती द् डाक ृती या सहा यान े दाखवा .
भारतातील दशल ी शहर े यूट – जागितक उ पादन
१९९१ १९९० -९१
शहर लोकस ं या (दशल ात ) देश उ पादन हजार टनात
मुंबई
कलक ा िद ली
म ास १२.५७
१०.८६
८.३८
५.३६ भारत
बांगलाद ेश
चीन
थायल ंड १९२०
८४९
५९०
१६०
िविवध द ेशांमधील लोकरीच े उ पादन
(उ पादन हजार टनात जग – मुख नदया देश उ पादन नदी लांबी (िकलोमीटस म ये)
आ ेिलया
रिशया
युिझलंड
चीन १११०
४६५
३१८
३२८ अॅमेझॉन
नाईल
गंगा डािल ग ६७५०
६६७०
२६५५
१८६६
munotes.in
Page 61
ा यि क भ ूगोल
61
यावेळी िदल े या ाद ेिशक मािहतीत दोन िक ंवा अिधक अवल ंिबत चल े असतात . परंतु
अशा चला ंचा एकमेकांशी फारसा स ंबंध नसतो िक ंवा या अवल ंिबत चला ं या
एक ीकरणात ून िवश ेष जा त मािहती िमळिव यासारखी नसत े याव ेळी अशी मािहती
संयु द् डाकृती या सहा यान े दश िवली जात े. अधोर ेिखत आल ेखा माण ेच संयु
द् डाकृतीत य ेक अवल ंिबत चल वत ं पणे सा या द् डा या सहा यान े दश िवले
जाते. परंतु एखा ा द ेशाशी िनगडीत असणारी सव अवल ंिबत चल े िकंवा या ंचे तंभ
एकि तरी या स ंयु पणे दश िवली जातात आिण हण ूनच या आक ृतीस स ंयु द् डाकृती
असे संबोधल े जाते.
खालील आकड ेवारी संयु द् डाकृती या सहा या ने दाखवा .
भारत चीनमधील िविवध िपका ंचे उ पादन
१९९० (उ पादन हजार टनात )
पीक भारत चीन
चहा ७३५ ५२१ तंबाखू ४९० २७११ ताग १९२० ५९०
भारत व चीन – िविवध िपका ंचे उ पादन
१९९०
संयु द् डाकृती munotes.in
Page 62
ceeveJeer Yetieesue
62
१) सवा त जा त व सवा त सा रत ेचे माण कोण या रा या ंम ये आहे ?
२) तािमळनाड ू, म य द ेश आिण राज थान या रा या ंम ये ी-सा रत ेचे माण िकती
ट के आहे ?
३) ी व प ु षां या सा रत ेमधील फरक कोण या रा या ंम ये सवा त जा त व सवा त
कमी आढळतो ?
खालील आकड ेवारी स ंयु द् डाक ृती या सहा यान े दाखवा .
भारता या काही रा याती ल सुिशि ता ंची ट क ेवारी १९९१
रा य पु ष सा रत ेची ट क ेवारी ी सा रत ेची ट क ेवारी िहमाचल द ेश ७५ ५२ गुजरात ७३ ४८ पंजाब ३६ ४९ उ र द ेश ५५ २६
काही द ेशांमधील िविवध खिनजा ंचे उ पादन १९९० – (उ पादन दशल ट नात)
खिनज सं. सं थान े रिशया भारत चीन लोह ५४ २३९ ४९ १०५ कोळसा ८६९ ५७१ १९० १०५० munotes.in
Page 63
ा यि क भ ूगोल
63
िवभािजत द ् डाक ृती (Divided Bars)
िदले या आकड ेवारीत दोन िक ंवा दोनप े ा जा त अवल ंिबत चल े अस ून ही चल े
एकमेकांशी स ंबंिधत असतील िक ंवा या ं या एकि त कर यातून अिधक मािहती
िमळ यासार खी अस ेल अशी ाद ेिशक आकड ेवारी िवभािजत द ् डाकृती या सहा यान े
दश िवली जात े.
िवभािजत द ् डाकृती काढताना पािह या चलाची िक ंमत सा या द ् डाकृती माण े दश वून
झा यावर द ुस या चलाची िक ंमत दश िवताना पिह या व द ुस या चला या आकड ्याची
बेरीज क न ती िक ंमत दश िवली जात े. यामुळे येक य ेक चलाम य े कशा कार े
फरक पडत जातो ह े ल ात य ेतेच पर ंतु याचबरोबर एखा ा द ेशातील सव चलाची
एकि त िक ंमत िकती आह े ते ही समजत े. िवभािजत द ् डाकृती काढ यासाठी य
आकड ेवारी िक ंवा या आकड ेवारीची या ंचा वाप र करता य ेतो.
खालील मािहती िवभािजत द ् डाक ृती या सहा यान े दाखवा .
भारत -भूमी उपयोग
भूमी उपयोग े ाची ट क ेवारी
१. शेती ४६% २. वने २३% ३. िबगर श ेती १३% ४. चराऊ १०% ५. पडीक ८%
भारत – भूमी उपयोग
िवभािजत द् डाक ृती
munotes.in
Page 64
ceeveJeer Yetieesue
64 खाली ल मािहती िवभािजत द ् डाक ृतीचा वापर क न दाखवा .
काही द ेशांमधील भ ुईमूगाचे उ पादन – १९९० देश उ पादन दशल
भारत ७.५ चीन ५.९ संयु सं थान े १.६ नायज े रया १.६ इतर द ेश ६.४ एकूण २३.०
भारता या काही रा या ंमधील ि या ं या सा रत ेचे माण – १९९१
रा य ी सा रत ेची ट केवारी केरळ ८७ नागाल ँड ६५ पि म ब ंगाल ४७ राज थान २०
जगा या नकाशात मािहती भरण े.
जगाचा नकाशा – ॲटलास (नकाशा स ं ह) या सहा यान े िव ा या नी पुढील थान े
/देश जगा या नकाशात दाखव ून नाव े िलहा . ( ा यि क भ ूगोलातील थाना ंिकत
आकृ या नकाशावर काढ या या ासाठी याचा उपयोग होईल ).
यूयॉक िद ली
वॉिशं टन ीलंका
सॅन ाि स को कोलंबो
संयु सं थान े िसंगापूर
यु.के. (इं लंड) इंडोनेिशया
कॅनडा ऑ ेिलया
मेि सको िसडन े
ाझील कॅनबेरा
अज ि टना यूझीलंड
पे को रया
िचली पािक तान
रओ डी जान ेरो इराण
लॉस ए ंज स इराक
िलमा कुवेत
लंडन सौदी अर ेिबया
ा स इिज
पॅ रस िलिबया munotes.in
Page 65
ा यि क भ ूगोल
65 बिल न नायज े रया
जम नी दि ण आि का
नॉव केिनया
वीडन घाना
िफनल ँड तुक थान
रोम बांगलाद ेश
रिशया िहंदी महासागर
जपान शांत महासागर
टोिकयो अटला ंिटक महासागर
चीन ीनल ँड
हाँग काँग पोलंड
थायल ँड आिट क महासागर
भारत पेन
माणब द वत ु ळे / चौरस िदल े या आिथ क आ कडेवारी क ा (लहान व मोठ ्या
आकड ्यामधील फरक ) जा त अस यास अशा आकड ेवारीसाठी आल ेख िक ंवा
तंभलेख काढण े श य होत नाही . कारण मोठ े माण घ ेत यास आक ृती कागदावर प ुरत
नाही व आक ृती लहान कर याचा य न क े यास फार छोट ्या स ं या दश िवता य ेत
नाहीत . ही अडचण टाळ या साठी े ीय िक ंवा े ा मक आक ृ याचा वापर क ेला जातो .
ही अडचण टाळ यासाठी े ीय िक ंवा े ा मक आक ृ याचा वापर क ेला जातो . वतु ळ
आिण चौरस या े ा मक आक ृ या आह ेत. या आक ृ या या बाबतीत वत ु ळाचे िकंवा
चौरसा चे े फळ िदल े या आकड ेवारी या सम माणात असत े. े ा मक आक ृ यांम ये
आकृतीची ला ंबी तशीच मह वाची अस याम ुळे मोठ्या सं याही कमी जाग ेत दश िवणे
श य होत े. े ा मक आकृ यातील वत ु ळ अथवा चौरस काढ यासाठी गिणती प त
िकंवा आल ेख प त अशा दोन प ती वापर या जातात . गिणती प तीम य े िदले या
आकड ेवारीतील स ं याच े व ग मूळ अथवा चौरस काढ यासाठी गिणती प त िक ंवा
आलेख प त अशा दोन प ती वापर या जातात . गिणती प तीम य े िदल े या
आकड ेवारीतील स ं याच े व ग मूळ घेऊन या वग मूळा या माणात वत ु ळाची ि या
िकंवा चौकोनाची एक बा जू घेतली जात े. तर आल ेख प तीत ठरािवक स ं या आिण
यांचे वग अनु मे य आिण अ ावर घ ेऊन आल ेख काढला जातो . अ ावर यो य त े
माण घेवू िदले या आकड ेवारीतील स ं या यात बसिव या जातात व अ वरील या
सं यापास ून आलेखापय त लांब काढल े जातात . हे लंब हणज े े ा मक आक ृ यां या
वतु ळाची ि या . े ा मक आक ृ याम य े चौरासाप े ा वत ु ळ काढण े सोपे अस याम ुळे
ामु यान े वतु ळाचाच वापर जा त माणात क ेला जातो .
माणब वत ु ळे munotes.in
Page 66
ceeveJeer Yetieesue
66 उदा. २५,१७० व ४८० या सं यांसाठी वत ु ळाची ि या खालील आल ेखा या आधार े
ठरिवता य ेईल.
१) १० से.मी. लांबीचा ‘ ’ अ व ३ से.मी. लांबीचा ‘य’ अ काढा . येक से.मी. वर
खुणा करा .
२) १ चा वग १,२ चा वग ४,३ चा वग ९ या माण े िकंमती अन ु मे य व अ ंवरील
घेऊन िब ंदू थापन करा व आक ृतीत दश िव या माण े व र ेषेने ते िबंदू जोड.
३) अ ावर माण घ ेताना १० से.मी. या िब ंदुला ५०० ही सं या माना (कारण
िदले या आकड ्याची मोठी स ं या ४८० आहे व ५०० ही या आकड ्या या
जवळची मोठी प ूण सं या आह े.)
४) अ ावरील २५,१७० व ४८० या िबंदू या थाना ंपासून आल ेखात र ेषेपय त लंब
टाका व हेच लंब या आकड ्यांसाठी काढ यात य ेणा या वत ु ळाची ि या आह ेत.
खालील मािहती माणब वत ु ळांचा वापर क न दाखवा .
केरळमधील काही िज ा ंची लोकस ं या
१९९१
िज हा लोकस ं या (शेकड्यात)
कोलम २३९ इडूक १०७ एना कुलम २७९ पल कड २३७ वायनाड ६७ मल प ुरम ३००
munotes.in
Page 67
ा यि क भ ूगोल
67 केरळमधील काही िज ा ंची लोकस ं या
केरळमधील काही िज ा ंची लोकस ं या – १९९१
िज हा लोकस ं या (शेकड्यात)
कोलम २३९ इडूक १०७ एना कुलम २७९ पल कड २३७ वायनाड ६७ मल प ुरम ३०९
munotes.in
Page 68
ceeveJeer Yetieesue
68 लोकसं या श ेकड्यात
वरील नकाशात क ेरळ रा यातील काही िज ा ंची लोकस ं या थाना ंिकत माणब
वतु ळा या सहा यान े दश िवली आह े. या प तीत कोण या कमी िक ंवा जा त आह े ते
वतु ळा या आकाराव न कळत ेच परंतु तो िज हा कोठ े आहे, याचे थान ल ात य ेते.
तसेच आज ूबाजू या िज ा ंची लोकस ं या िकती आह े तेही ल ात य ेते. यामुळेच
माणब वत ु ळांचे नकाश े अिधक भौगोिलक मािहती द ेतात व उपय ु असतात .
खालील मािहती वत ु ळांचा वापर क न दाखवा .
केरळमधील काही िज ा ंची लोकस ं या – १९९१
िज हा लोकस ं या (शेकड्यात)
कोलम २३९ एना कुलम २७९ पल कड २३७ वायनाड ६७ मल प ुरम ३०० munotes.in
Page 69
ा यि क भ ूगोल
69 खालील मािहती वत ु ळांचा वापर क न दाखवा .
भारता या काही रा या ंमधील त ंबाखूचे उ पादन (उ पादन हजार टनात ) १९४७ -७५
रा य उ पादन आं देश १८१ गुजरात १२७ कना टक १९
भारतीय ब ंदरातून होणारी िनया त – १९७५ -७६ बंदर िनया त (लाख टनात ) मुंबई ४१ मागा गोवा १२० म ास २८ कलक ा ३२
खालील मािहती माणब वत ु ळां या सहा यान े दाखवा .
भारतातील काही रा या ंची लोकस ं या १९९१
रा य लोकस ं या (हजारात ) पंजाब २०१९ ज मू का मीर ७७१ ि पुरा २७४ गोवा ३२
मुख महासागर महासागराच े नाव े (चौरस क .मी.म ये) पॅिसिफक १६५,२४२,००० अटला ंिटक ८२,३६२,००० िहंदी ७४,५५६,००० आिट क १३,९८६,०००
munotes.in
Page 70
ceeveJeer Yetieesue
70 जग - बॉ साईट िवतरण
जगातील बॉ साईट या खाण च े देश
१) बॉ साई टचे सवा त जा त व सवा त कमी उ पादन कोण या द ेशांत होत े? िकती टन ?
२) भारत, चीन, जमेका, ा स , रिशया , ीस, ाझील इ यादी द ेशाम य े बॉ साईटच े
उ पादन िकती टन झाल े?
३) ऑ ेिलयातील बॉ साईटच े उ पादन भारतातील उ पादनाप े ा िकती पट नी
जा त आह े?
नकाशा . २. लोकस ं या िवतरण
munotes.in
Page 71
ा यि क भ ूगोल
71 १) कोण या ख ंडाची लोकस ं या सवा त जा त व सवा त कमी आह े?
२) उ र अम े रका व ऑ ेिलयाची लोकस ं या िकती आह े?
३) संयु सं थान े कॅनडा व न ेदरलँडमधील न ैसिग क वाय ूचे उ पादन िकती टन आह े?
४) नैसिगक वाय ूचे सवा िधक उ प न कोण या द ेशात आह े?
नकाशा . ३. नैसिग क वाय ूचे जागितक उ पादन
जग – नैसिग क वाय ूचे िवतरण
िवभािजत वत ु ळां या सहा यान े एखा ा घटकाच े िविवध भाग दश िवणे सुलभ होत े. उदा.
भूमी उपाययोजना ंचे वन, शेती, पडीक इ यादी कार िवभािजत वत ु ळां या सहा यान े
दश िवता य ेतात. िदलेली मािहती ट केवारी या व पात अस यास ३६०० बरोबर
१००% असे माण ग ृहीत घ न ट क ेवारीसाठी िकती अ ंशाचा कोन काढता य ेईल त े
काढल े जाते. उदा. वन यास द ेश ५०% अस यास 100% -360
50%
050 360180100
हणज ेच वत ु ळातील १८० अंशाचा कोन वन यास द ेश दश िवल. या माण े इ त र
भागांसाठी कोन काढ ून वतु ळात दाखिवता य ेतील.
पुढील मािहती िवभािजत वत ु ळा या सहा यान े दाखवा .
िवभािजत वत ु ळ munotes.in
Page 72
ceeveJeer Yetieesue
72 भारतातील लोह खिनजा ंचे साठे –
उडीसा ३२%, िबहार २३%, म य द ेश २०%, कना टक १७%, इतर रा य े ८%
खालील आक ृतीचे वाचन करा व यावर आधा रत ा ंची उ र े ा.
munotes.in
Page 73
ा यि क भ ूगोल
73
भारत भ ूमी उपयोग
१) वने आिण क ुरणांनी एक ूण िकती ट क े े यापल े आहे?
२) भारतातील म ुख भूमी-उपयोग कोणता आह े?
पृ वीवरील िव तारणा री वाळव ंटे
१) स या अि त वात असल े या वाळव ंटाचे माण कोण या ख ंडात जा त आढळत े?
२) वाळव ंटीकरणाचा धोका कोण या ख ंडाम य े जा त व कोण या ख ंडाम य े कमी
आहे?
munotes.in
Page 74
ceeveJeer Yetieesue
74
खंडानुसार भ ूमी उपयोग
१) कोण या ख ंडात वना ंचे माण सवा त कमी आह े?
२) शेतीचे माण कोण या ख ंडात सवा त जा त व कोण या ख ंडात सवा त कमी आह े?
जग – ामीण व नागरी लोकस ं या
munotes.in
Page 75
ा यि क भ ूगोल
75 ामीण व नागरी लोकस ं या
१) नागरी लोकस ं यांचे माण कोण या ख ंडाम य े जा त आह े व कोण या ख ंडाम य े
कमी आह े?
२) आिशयातील नागरी लोकस ं येचे माण िकती आह े?
खालील आक ृ यांचे वचन क रा व यावर आधा रत ा ंची उ रे ा.
munotes.in
Page 76
ceeveJeer Yetieesue
76 खालील मािहती िवभािजत वत ु ळां या सहा यान े दाखवा .
महारा ातील िव ाथ स ं या १९९०
अ यास म िव ाथ स ं या (हजारात ) ाथिमक १०१६ मा यिमक ३८७ उ च मा यिमक २७० उ च िश ण ८७
केरळमधी ल िव ाथ स ं या १९९०
अ या स म े (चौरस क .मी.म ये)
ाथिमक ३०५ मा यिमक १८८ उ च मा यिमक ११० उ च िश ण १०
भारतातील जलिस ंचन (१९७० -७१) जलिस ंचनाचा कार जलिस ंिचत े ाची ट क ेवारी कालव े ४०% िविहरी ३८% तळी १५% इतर ७%
ता ही बाळ े कुठे मरतात ?
(१९७३ ते १९८० या कालावधीत जगभर म ृ यू पावल े या ता ा बाळा ंची ट क ेवारी) देश मृ यू पावल े या ता ा बाळा ंची ट क ेवारी दि ण व प ूव आिशया ५५% आि का २४% दि ण अम े रका १८% िवकिसत द ेश ३%
संदभ
१. _________ िह रेषीय (liner) सांिखक य आक ृती आह े
१. े ीय
२. वतु ळ
३. दंडकृती / तंभालेख
४. पायआक ृती
munotes.in
Page 77
ा यि क भ ूगोल
77 २. दोन िकवा अिधक तभाल ेखांची तुलना ________ या आक ृतीत करता य ेईल.
१. साधा त ंभालेख
२. संयु त ंभालेख
३. िवभािजत त ंभालेख
४. तुला मक त ंभालेख
३. िविवध द ेशांमधील ता ंदळाच े उ पादन व ता ंदळाच े ए कूण उ पादन आप याला
________ या आक ृतीने दश िवता य ेईल
१. साधा त ंभालेख
२. संयु त ंभालेख
३. िवभािजत त ंभालेख
४. वतु ळ
४. व ाकार आल ेखाचा वापर _______ िह आक ृती काढ यासाठी क ेला जातो
१. साधा त ंभालेख
२. िवभािजत त ंभालेख
३. वतु ळ
४. संयु त ंभालेख
५. िवभािजत वत ु लाची ________ आकृती अस े संबोधल े जाते
१. िवभाजीत त ंभ
२. पाय
३. रेषीय
४. तंभालेख
munotes.in